reseñas 31. Naturaleza es nombre de mujer.

 

Abi Andrews

Biografía.

Nada en Inglaterra, estudou en Goldsmiths, e ten varios traballos publicados en revistas dixitais. Natureza é nome de muller, é a súa primeira novela, publicada en 2018.

  

           Por Adela María Sánchez Moreiras.

Profesora do Departamento de Bioloxía vexetal e Ciencias do Solo.  Área de Fisioloxía Vexetal. 

                       Universidade de Vigo.

    Abi Andrews logra nesta novela, coa súa frescura de escritora novel, cuestionar a nosa relación coa natureza e coa loita de xéneros nesa dicotomía de masculino/dominación, feminino/vulnerabilidade, facéndoo cun ton de humor, pero á vez de reproche polo que o ser humano fíxolle ao ‘salvaxe’ e desta forma, tamén, á súa propia especie. Ao longo de todo o libro mantense esa idea de paralelismo entre patriarcado e destrución do salvaxe, facendo que a Natureza pase de ser un lugar para explorar a ser un refuxio desexado e envexado.

    En realidade, Natureza é nome de muller exponse como a viaxe iniciático de Erin, unha moza de dezaseis anos ‘confundida, perdida e anestesiada’, que cansa de ler libros de viaxe desde unha perspectiva unicamente masculina, onde priman a dominación e o control do Natural, decide emprender unha viaxe desde o Reino Unido ata Alaska, motivada polo anhelo de independencia, a necesidade de soidade nun mundo no que estamos permanentemente conectados e localizados, e o desexo de dar unha perspectiva feminina da vida na natureza salvaxe. Para iso, decide realizar un documental co que captar a esencia da vida e crecer como persoa, isto é, segundo as súas propias palabras, ‘ler moitos libros profundos, familiarizarse antes de chegar coa historia de todos os sitios que visite, mergullarse na cultura de todos os sitios, aprender frases importantes en todos os idiomas, e escribir todos os días’. Trátase, en fin, de realizar unha viaxe que plasme a mirada feminina sobre o Natural, opoñéndose a autores como Henry David Thoreau ou Ted Kaczynski.

    Con todo, a medida que avanza a viaxe e acumúlanse experiencias, pasa de ser unha viaxe feminista a ser unha aprendizaxe ecofeminista do seu lugar no mundo, durante o cal revisita todo aquilo no que cre e sente. Así, cuestiona as súas crenzas sobre a relación coa Natureza, o empoderamento da muller, a linguaxe como forma de dominación, o concepto de evolución, o capitalismo, a relación entre individualidade e colectivismo, os lazos familiares e comunitarios, o cambio climático, e a contaminación xerada polo ser humano como unha herdanza terrible do noso paso pola terra. Todos estes cuestionamientos, que chegan a levar ao límite a súa estabilidade mental, fana crecer como muller, pero sobre todo como persoa, ata o punto de reconciliarse con moitos dos aspectos do seu eu anterior á viaxe nuns capítulos finais que consisten en cartas escritas ao seu eu futuro e a Ted Kaczynski (UnAbomber), un matemático, filósofo e terrorista estadounidense que pasou de ser profesor universitario a vivir nunha cabana en plena soidade mentres enviaba ata 16 bombas a distintos obxectivos (principalmente universidades e aerolíneas) e escribía un manifesto onde reflectía as súas análises e reflexións anti-tecnolóxicas.

    Ao comezo da viaxe, Erin pretende realizar un documental para captar a esencia da vida, que explore sen deixar pegada, cunha ‘mentalidade mochileira segundo a cal coñecer xente e compartir é a maior recompensa humana’, xa que ao final todos estamos só de pasada. Para iso, vai filmando, a través dos ollos da xente que lle rodea, os seus primeiros pasos cara ao salvaxe. Con todo, ao longo desa viaxe cara ao seu propio eu interior entende que iso é imposible, que o mero feito de facer un documental é pervertir a natureza, o salvaxe (o título orixinal do libro xoga con esta palabra xa que ’wilderness’ pódese traducir á vez como natureza e como salvaxe), pois todas as cousas deixan pegada debido ao peso da enerxía que as define, e esa pegada, que pode ser positiva ou negativa, anula de todos os xeitos a calidade salvaxe do que ela pretende filmar. De feito, chega a renegar do seu documental ata o punto de tachalo como sinistro e egoísta e comparalo cun ‘pene de mentira’, arrepentíndose do seu intento por opoñerse ao masculino mentres imita os pasos dos homes viaxeiros para demostrar que sendo muller podía facelo, no canto de vivilo á súa maneira e coa súa propia voz.

    Esa dualidade persoa/muller perséguea ao longo de todo o libro mentres cuestiona o prototipo feminino do ser sociable, empático, vulnerable, maternal, obrigada ao coidado e ao mantemento do colectivo, nunha aproximación á natureza do ser humano en cuxo viaxe acompáñana dúas mulleres emblemáticas na ciencia e na vida, Rachel Carson e Lynn Margullis.

Lynn Margulis
Honoris Causa
 Universidade de Vigo

     Por unha banda, Lynn Margullis, defensora da teoría endosimbiótica, pola cal a evolución non se basea unicamente no principio darwinista do ‘máis forte’ (competencia) senón tamén na cooperación evolutiva de dúas ou máis especies (dependencia), lévaa a cuestionar o concepto do individual e a valorar máis, se cabe, o de comunidade. Aínda que Abi Andrews cuéstionase aquí por que o concepto darwinista de ser o ‘máis forte’ é algo bo, e critica que Darwin considerase ás mulleres subordinadas ao home, hei de dicir que ao longo dos anos fíxose unha lectura patriarcal da teoría da evolución de Darwin, xa que Darwin nunca falou do ‘máis forte’ senón do que fose capaz de deixar máis descendencia, é dicir, do que fose capaz de adaptarse á súa contorna e permanecer. Ese ‘deixar descendencia’ interpela directamente á muller, así como a adaptación á contorna, pois o concepto comunitario que a muller ten da súa contorna fai que se establezan lazos sociais que lle permiten superar os feitos adversos aos que a vida a poida expoñer dunha forma máis ‘exitosa’ (concepto darwinista) que o home. ‘Non hai nada máis primordial ou ancestral que parir!’.

    Erin dáse conta ao longo desta viaxe que cada persoa que che rodea achega cousas ao tecido que conforma o teu ser e extrae cousas del e que ao longo da vida imos intercambiando cos demais pequenos anacos do que somos, como unha especie de transmigración en vida, como os Inuit. Segundo estes poboadores do ártico, estamos feitos de redes de relacións que están sempre en proceso de reconfiguración e cando te apartas demasiado e con excesiva rapidez che desarraigas como unha planta; é aí cando chega a nostalxia, polo que o concepto de soidade convértese de golpe nun concepto egoísta con respecto aos lazos que estableciches e é por iso, tamén, que cara ao final do libro Erin, que inicia a súa viaxe en busca de soidade, defende o concepto de comunidade e colectivismo, nos cales se basea tamén a idea de sororidade, ese uso do colectivo para aliarse, compartir e, sobre todo, cambiar a realidade vivida polas mulleres, debido a que todas, de diversas maneiras, experimentamos o que é a opresión. Como chega a afirmar a propia Erin no libro ‘case todas as mozas que coñezo teñen un trol que lles lembra que non teñen potestade sobre o seu corpo’.

Rachel Carson

    Doutra banda, Rachel Carson, autora en 1962 do libro Primavera silenciosa e que se converteu na primeira activista ambiental ao atreverse a denunciar os efectos nocivos que tiña para a Natureza o uso masivo de pesticidas químicos. Aínda que foi ridiculizada e ameazada pola súa crítica das empresas agroquímicas, conseguiu xerar un cambio de percepción nas prácticas agrícolas que levou mesmo á prohibición nos anos setenta dunha pesticida tan daniño como o DDT. Rachel Carson está presente ao longo de todo o libro en forma de aparicións e soños que levan a Erin a cuestionarse o papel que o ser humano xogou na Natureza, e a herdanza, en forma de residuos radioactivos, que deixamos aos futuros poboadores deste planeta, como unha cápsula do tempo envelenada, en definitiva, como un paquete bomba. ‘As substancias químicas están medidas coidadosamente para que en solitario resulten inofensivas, pero todas xuntas forman novas combinacións químicas e transmutacións acrecentadas por anos de acumulación, que deixan a súa marca como unha pegada negativa maligna pero invisible’. Como a morte invisible denunciada por Carson, que non se pode ver nin saber de onde vén. Unha morte que sobrevivirá a todos os vestixios das civilizacións anteriores. Os residuos sobrevivirannos. De feito, Erin conclúe que Rachel Carson, que faleceu de cancro a unha temperá idade, sabía perfectamente que non tiña potestade sobre o seu corpo e que a súa saúde estaba en mans das empresas químicas.

Uso de pesticidas químicos.

    Por desgraza, a nosa contorna modificouse de tal maneira que xa non sabemos que esperar del, mentres o cambio climático faise forte no planeta e altera e corrompe cada fibra do ser e mentres a sociedade, anestesiada polas redes sociais, o móbil, o televisor ou a tablet, non o quere ver. Erin chega a exporse que os británicos non están a plantar resistencia en masa contra o cambio climático e a xestión do Natural porque ‘non hai xente suficiente que vexa que hai algo que merece a pena molestarse en salvar, xa que o medioambiente perdeuse hai moito tempo’. Talvez, o comportamento do cidadán medio actual resúmase nunha frase que Steve, un mozo que recolle a Erin tras facer autostop, dille mentres a axuda para avanzar na súa viaxe “Eu antes pensaba que os ecoloxistas eran todos uns alarmistas, pero cando empecei a traballar nas areas de alcatrán cambiei de opinión. E ademais é que non consigo entender por que non lles cría, por que cría a estas empresas que están podrecidas de diñeiro antes que a uns tipos que non fan máis que pensar no medio ambiente”. De novo, preséntase aquí o colectivo e a comunidade como forma de salvarse e de salvarnos.

    Thoreau dicía que a preservación do mundo atópase no salvaxe, e aínda que Erin chega a renegar do punto de vista masculino do Natural ata o punto de queimar nunha fogueira todos os libros de homes viaxeiros (Thoreau, Emerson, Hemingway, Kaczynski, etc.) que levaba consigo durante a súa fuxida, tamén recoñece que considerar a natureza salvaxe como un límite estático fronte aos xéneros masculino e feminino coloca aos humanos á marxe da natureza, coma se aínda fósemos dúas caras dunha dicotomía, cando non é así, e que habemos de vivir para e para a Natureza como un colectivo, sen entrar en xéneros, especialmente agora que ese termo, o de xénero, é cada vez menos estático, máis fluído. Coma se fósemos Inuit e cada ser ou obxecto tivese unha alma que non depende do xénero que se lle marcou ao nacer. De feito, que o comportamento aprendido poida chegar a modificar a composición xenética, fai que ata o sexo biolóxico estea nun proceso continuo de transformación e definición (de novo a perversión da linguaxe como dominación).

    Pero, ademais, Natureza é nome de muller é un libro en si mesmo, é dicir, unha sucesión de palabras que pretenden atrapar en 376 páxinas, sentimentos, sensacións, emocións, desexos e decepcións. Palabras que ao mesmo tempo corrompen aquilo que pretenden expresar. Para a Erin que inicia a viaxe de exploración do Natural, poñer nome é unha forma de dominación, coma se poñéndolle nome aos outros seres vivos pretendésemos posuílos cando, en realidade, bautizar aos animais ou ás plantas e coñecelos non nos fixo coidar mellor deles. Con todo, Erin reconcíliase tamén nesta viaxe cos taxónomos da Ilustración que coseron as súas firmas nos nomes de animais e plantas, apelando á natureza do ser humano e preguntándose como poderiamos coñecelas se non lles damos nome e como poderiamos amalas se non as coñecemos? De feito, autoidentificarse empodera ás comunidades. Acepta así ao fin que, aínda que a taxonomía é a colonización do mundo natural, devandita linguaxe colonizador resulta bastante útil.

    Por último, Erin revisita tamén a súa idea da intelectualidade. Thoreau díxolle a Einstein que os homes que pronuncian discursos (é dicir, os científicos) fan piña, apóianse os uns nos outros e todos xuntos, na nada; como os hindús, que fixeron que o mundo descansase sobre un elefante e o elefante sobre unha tartaruga. Para Kaczynski, a universidade era un núcleo de intelectualidade, o que en realidade significa cultura simbólica. Para Erin, a ciencia é unha narración e é crenza e verdade ao mesmo tempo, e conclúe que o problema non é a nosa habilidade para a invención, senón a forma na que estamos a orientar as nosas habilidades. ‘A investigación científica e a tecnoloxía son fundamentais para garantir os dereitos e as liberdades básicas a unha poboación tan grande…. O Progreso científico é o que nos fixo avanzar o suficiente como para que nos deteñamos a avaliarnos’. E nesa avaliación, ou máis ben autoavaliación, radica a viaxe de Erin, que se inicia nos mesmos termos de dominación dos que renegaba (vou demostrar que eu tamén podo vivir no salvaxe) e que finaliza nunha defensa do eu comunitario que permita que o planeta no seu conxunto se autorregule mentres a vida e a non vida forman parte dunha especie de organismo único (‘está moi ben construír un castelo, pero hai que asegurarse de non construílo encima da xente, e eu podería esmagar a unhas cantas persoas’).

    Aínda que estamos ante un libro de viaxe e ‘aventuras’, non é un libro rápido, de acción, senón máis ben un libro de lectura pausada e reflexión, de goce do íntimo e de cuestionamiento do que entendemos por xénero, ecoloxismo e filosofía, e de como estes tres conceptos interrelaciónanse en cada unha das nosas miradas cara ao Natural.

reseñas 30. Petrocalipsis: crisis energética global y cómo (no) la vamos a solucionar.

 

Antonio Turiel Martínez

             Biografía.

    Antonio Turiel Martínez (nacido en León, 1970) é licenciado en Ciencias Físicas e Matemáticas e doutor en Física Teórica pola Universidade Autónoma de Madrid. É científico titular do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) no Departamento de Oceanografía Física e Tecnolóxica do Instituto de Ciencias do Mar de Barcelona, onde traballa na observación por satélite dos océanos e na análise de recursos naturais. 

      Autor coñecido na súa faceta de divulgador científico, labor que realiza en conferencias, artigos e sobre todo a través do seu blogue ‘The Oil Crash’ https://crashoil.blogspot.com/, unha das grandes referencias en castelán sobre o problema do cenit do petróleo. 

     Sostén que nos plans para a descarbonización anunciados polos responsables políticos da Transición Ecolóxica hai “certos puntos escuros” que nos abocan a “un modelo megalomaníaco, tremendamente destrutivo e contaminante”. Recentemente, asesorou ao Senado no debate sobre a Lei de Cambio Climático.

            Por Manuel Velasco Graña.

            Bibliotecario Universidade de Vigo.

        “Xamais sairemos desta crise. Non, polo menos dentro do

         esquema económico e social do que nos dotamos”.

Logo do caracol e Decrecemento en referencia ás palabras de Iván Illich sobre a "Lóxica do Caracol"

Quen afirma isto non é nin político, nin economista, nin politólogo. É un científico, con formación en física e matemáticas. Ademais, é tamén un bo conferenciante e escribe libros nos que analiza, sen ambaxes, a realidade actual. Como científico afirma, non só que o noso sistema económico non pode seguir crecendo “ad infinitum”, senón que mesmo estamos condenados a decrecer. O noso planeta é unha “entidade física” e, por tanto, como todos nós, está sometido aos ditados da mecánica e da termodinámica.

Todos os capítulos deste libro inícianse  coa frase “Por que non”: Por que non sabemos, por que non podemos, por que non chegaremos, por que non funciona...Deliberadamente repite esta expresión para deixar claro que moitas das cousas que estamos a facer agora mesmo NON representan a solución aos nosos problemas nin, previsiblemente, o farán nunca.

O primeiro “por que non” analiza as propiedades do petróleo, o zume da economía mundial. A nosa dependencia está ben xustificada, non hai produto que en tan pouco volume conteña tanta enerxía: un litro de petróleo contén trinta millóns de xullos de enerxía que son o equivalente a oito intensas horas de traballo dun traballador durante dez días.

En 2018 chegamos ao cénit de produción de petróleo, ao temido peak oil. Un problema tan grave que nos vai a obrigar a prescindir deste elemento aínda que nós non queiramos. En realidade, o petróleo vai abandonarnos moito antes de que nós renunciemos a el.

 A produción de cru convencional tocou fondo entre 2005 e 2006, desde entón foi caendo lentamente. Por sorte, a partir destes anos, e ata 2018, a produción compensouse cos crús non convencionais, é dicir, o petróleo proveniente dos líquidos do gas natural, os biocombustibles, os petróleos de augas profundas, os petróleos bituminosos e o petróleo proveniente do fracking. Todos estes produtos son máis caros de extraer que o convencional e ademais presentan outros problemas. Por exemplo, necesítanse douscentos pozos de fracking para producir o mesmo que un convencional; a explotación dos bituminosos, petróleos máis densos, faise con vapor de auga e para quentar este líquido é necesario contar con gas natural ou petróleo convencional; os petróleos do océano profundo, ou do Ártico, son de extracción difícil e pouco rendibles; os biocombustibles (ou agrocombustibles) teñen un 20% menos de poder enerxético e compiten cos usos alimentarios e, sendo máis caros, os gobernos prodúcenos con interese estratéxico, sobre todo, para diminuír a dependencia do exterior.

Gaseoductos Nord Stream desde Rusia.

    A produción de gas natural, outra alternativa ao petróleo, non chegou aínda ao seu límite de extracción máximo pero todo apunta a que o seu pico máis alto chegará sobre 2025, ou en todo caso antes de 2030. A distribución do gas natural expón outros factores xeopolíticos (como está a confirmar a guerra entre Rusia e Ucraína), xa que necesita confiar nunha rede de gasodutos que leve a materia prima desde o produtor ata os consumidores.

 

O carbón, é con diferenza, a materia prima que conta coas reservas enerxéticas máis grandes, aínda que xa se explotaron os de máis fácil extracción e máis poder calórico. Segue sendo competitivo para a produción de electricidade pero, pola contra, é moi contaminante. Aquí é preciso sinalar que o carbón de coque, un carbón con alto poder enerxético, é imprescindible, de momento, para a produción de aceiro.

A enerxía nuclear é a enerxía non renovable que ten a achega máis modesta, apenas un 4,4 % do total. Ten un baixo nivel enerxético e non move barcos, coches ou camións pois só serve para producir electricidade. O uranio, o seu principal combustible, comeza a escasear. A fusión nuclear, a pesar das optimistas noticias dos medios, para o autor, é unha tecnoloxía que non estará dispoñible antes de 2050.

En canto ás renovable, a enerxía hidroeléctrica é unha tecnoloxía longamente explotada con pouco potencial engadido que ofrecer. A capacidade hidroeléctrica vai minguar a favor doutros usos da auga e o cambio climático vai facer que sexa inviable en moitas zonas. Ademais, a electricidade non é o combustible que máis necesita a nosa sociedade.

Os parques eólicos poden producir unha cantidade de enerxía que está moi por baixo do consumo actual. Está actividade está tamén orientada á produción de electricidade, enerxía da que xa temos moita produción. A construción, transporte e instalación dos aeroxeradores necesita grandes cantidades de enerxía fósil.

De todas as renovables, a solar é a enerxía con máis problemas e peor rendemento. O potencial técnico dos sistemas fotovoltaicos resulta insuficiente para cubrir a demanda actual de enerxía e teñen moitas máis limitacións do que en xeral se admite. Algúns dos materiais necesarios para a súa fabricación, como a prata, comezan a sufrir escaseza.

En definitiva, non poderemos manternos só con renovables e o aforro e a eficiencia só nos poden salvar nunha situación de racionamento forzoso, e a asunción destas medidas significará a imposición de algo máis drástico se cabe: o fin do capitalismo.

Os tecnooptimistas, partidarios de “a tecnoloxía todo proverao” ou os que soñan con que un día sacaremos o hidróxeno da auga e resolveranse todos os nosos problemas, tampouco saen ben parados neste libro, con datos científicos Turiel lémbranos que a enerxía que se consome para producir un combustible non pode superar á enerxía que se pretende conseguir (segunda lei da termodinámica).

A economía do hidróxeno, que se basea na idea de utilizar a enerxía eléctrica xerada polas renovables para producir, mediante electrólises, un combustible que podería ser almacenado e ser utilizado para mover vehículos, parece unha boa idea xa que se poderían utilizar os excedentes de produción das renovables e obter así un combustible que servise para mover todo tipo de maquinaria pesada. Encima, a queima de hidróxeno produce soamente auga, co que non é en absoluto contaminante e a auga recíclase por si mesma. Con todo, a pesar destas grandes vantaxes, e que se leven décadas falando disto, a economía do hidróxeno non ten ningunha implantación. Os científicos sábeno explicar moi ben: o hidróxeno non é unha fonte de enerxía. Non existen xacementos de hidróxeno nin ningún lugar de onde podamos extraelo puro. O hidróxeno precisa xerarse mediante algún tipo de reacción física ou química, e iso implica un custo enerxético que non pode superar á enerxía que se pretende conseguir. En resumo, o hidróxeno é un vector enerxético (unha forma diferente de enerxía para poder aproveitala despois noutro sitio) pouco versátil, excepto para usos moi concretos e moi ben planificados.

O lector de Petrocalipsis para verificar estas afirmacións pode repasar os tres principios da termodinámica para saber as relacións que hai entre a enerxía, a temperatura, a calor e o traballo, conceptos todos entrelazados por ser diversas manifestacións da organización e propiedades físicas da materia. Non son por tanto, unhas leis dos homes, que se poidan cumprir ou infrinxir, senón unhas Leis con maiúsculas que simplemente nos obrigan e impóñense da mesma maneira que o fan as ecuacións do electromagnetismo, a lei da gravidade, ou aquelas que rexen o mundo atómico e que nos din que arrincar a enerxía contida nos átomos resulta moi difícil e require moitísima enerxía inicial.

Noutro dos capítulos desmóntase o mito de que todos imos poder cambiar o noso coche de gasolina ou gas oíl, por un eléctrico. Véndesenos un futuro cegador de mobilidade eléctrica, pero o que hai agora mesmo é algo moito máis limitado. Non vai ser posible que todos teñamos un coche eléctrico, e tampouco vai resultar rendible facelo. Máis ben, o que temos que facer é modificar os comportamentos relacionados coa mobilidade. Temos alternativa para facelo todo pero non á mesma escala que o estamos facendo.

Cando analiza o cambio climático, lémbranos que desestabilizamos o clima do planeta. A historia da humanidade comeza a desenvolverse tras a última glaciación que se produciu durante o Holoceno, unha época climática óptima para os humanos e que permitiu a aparición da agricultura, hai pouco máis de dez mil anos. A época actual, a do cambio climático, coñécese como Antropoceno, unha na que cultivar alimentos vai ser moito máis difícil, con longos períodos de seca punteados por outros de inundacións. Se o Holoceno permitiu a expansión da humanidade, o Antropoceno pode supoñer a súa condena.

A relación de nons termina co capítulo que afirma que NON sairemos nunca desta crise. Para Turiel o problema é o capitalismo. Ou para ser máis precisos, é a necesidade de continuo crecemento económico inherente ao sistema capitalista. O diñeiro que se inviste hai que recuperalo cun certo interese, e é este interese composto o que xera a necesidade do crecemento. Sen un interese o suficientemente alto o capitalismo deixaría de existir, sería outra cousa.

A situación de descenso enerxético forzado vai xerar unha contracción económica, que non será constante nin tampouco igual en todas partes do mundo. Este descenso económico será de tal calibre que levará por diante o capitalismo. Non hai marxe para a negociación. Non hai nada que se poida facer dentro do capitalismo. Mentres non abandonemos este sistema a crise non acabará nunca.

Photo by Mario Tama/Getty Images.

E, conclúe, temos que saír á rúa e explicar o problema real. E, unha vez debatido o asunto, chegariamos a conclusión de que fai falta adaptarnos a unha contorna de decrecemento forzado e comezariamos a falar de como chegar a unha nova sociedade que poida xerar emprego e benestar sen necesidade de crecemento.

Para aqueles, que a pesar da advertencia de Turiel, seguen sendo partidarios do “pensamento positivo” poden ler só o último capítulo deste libro que ten o suxestivo título de “Que é o que realmente fai falta cambiar”. Daquela, ao final desta lectura, lles quedará un resaibo menos amargo.

Para concluír esta recensión é pertinente sinalar que a mediados de xaneiro de 2023, no cume de Davos, o secretario xeral da ONU, António Guterres, acusa as multinacionais dos combustibles fósiles de mentir sobre o impacto do seu negocio no clima planetario. “Do mesmo xeito que a industria tabaqueira, os responsables deben render contas”, aseverou Guterres. Se xa sabemos que o zume do capitalismo é o responsable do desastre, estamos moito máis preto de saber que isto só se arranxa cambiando o sistema. É hora de cuestionar o paradigma capitalista. Para evitar outros problemas fagámolo tendo en conta os  datos científicos.  Esta é a proposta principal deste libro.

 

               

reseñas 29. Roba como un artista: las 10 cosas que nadie te ha dicho acerca de ser creativo.

 

Austin Kleon (Ohio, 1983)

Biografía

Austin Kleon é escritor e artista. É autor da colección de poesía Newspaper Blackout. O seu traballo presentouse na edición matutina da National Public Radio, en NewsHour da PBS, The Wall Street Journal e varias páxinas web como 20x200.com. Vive en Austin, Texas e o resto da súa vida pásao en www.austinkleon.com

Por Juli Molares Cardoso.

Profesora axudante doutora do Departamento de Comunicación audiovisual e publicidade da Universidade de Vigo.

Directora da Área de imaxe da Universidade de Vigo.

Comunicadora, deseñadora e personal Brander.

    O verbo roubar e o termo creativo dentro do un mesmo título poden xerar certa confusión. Máis confusión da que xa de seu xera a expresión “ser creativo”, moitas veces asociada unicamente con artistas ou publicistas atormentados, ególatras que durante moito tempo xactáronse de posuír unha habilidade case divina que só uns poucos podían ter. A síndrome do impostor sobrevoaba as mentes daqueles que tentaban pensar fora do espazo acoutado ou do previsible e esperado para eles.

Este libro é unha reflexión breve pero concisa sobre como a creatividade se pode desenvolver, traballar e potenciar en calquera ámbito. Trátase de profundar na túa propia visión e as túas posibilidades creativas, cambiar a forma en como ves e interpretas a túa contorna. A creatividade é vincular cousas de forma diferente, baséase na interpretación, o coñecemento e a experiencia e, por iso é para todos independentemente do campo ou a profesión.

 Sexas quen sexas e fagas o que fagas deberías ser creativo. Este libro ofrece un camiño fácil de seguir sen medos nin inseguridades. Para ser máis creativo necesitas traballar de forma constante e a lume lento os seguintes ingredientes.

Selección de palabras preferidas, 1984.
Colección Nick Cave, the Arts Centre, Melbourne

O primeiro recóllese no propio título, convídache a roubar como un artista, ofréceche unha visión tranquilizadora sobre que nada é completamente orixinal, as ideas son o resultado dunha mestura dunha ou máis dunha. Hai que estar atento a aquilo que nos rodea e anotar os pensamentos ou observacións dignos de roubar e conservar, é necesario construír os teus propio arquivos de roubos. Recompilación que che permitirá recuperalos cando necesites buscar inspiración.

    Por iso, é máis que aconsellable ler todo o tempo, visitar bibliotecas, non se trata tanto do libro co que empezas senón o libro ao que chegas. Hai que ser curioso, hai que buscar referentes, ir cada vez máis lonxe e deixar entrar novas ideas e pensamentos nas nosas vida. Es o resultado daquilo que deixas entrar na túa vida e canto mellores sexan as cousas das que che rodeas, canto mellores sexan as ideas, o ámbito de influencia será maior.

    O segundo ingrediente fai referencia á espera do momento adecuado. Non, non hai que esperar a saber quen es para poñer as cousas en marcha. Crear e facer cousas axúdache a atoparche, por iso debes copiar, aprendes copiando. Aprendes a escribir copiando o abecedario, aprendes a tocar practicando cancións xa escritas... Ninguén nace con voz ou estilo propio, hai que traballalo.

Ademais isto non debe supoñer un problema xa que o ser humano é incapaz de facer copias perfectas, o que si debes saber é a quen queres copiar. Se copias a un referente seguramente te convertas no seu sucesor pero, se roubas por centos de referentes atoparás a túa diferenciación e evolucionarás. Ao buscar referencias a seguir, o bo ladrón honra, estuda, observa múltiples alternativas de roubo, transforma e mestura. Tenta focalizar os teus esforzos naquilo que che gusta, potencia iso, investiga... escribe ti o libro que che gustaría ler.

 O seguinte punto telo integrado no teu corpo, son as túas mans, úsaas!. A falta de conexión directa entre o teu cerebro e as túas mans está a matar o teu traballo. O computador é moi útil para editar ou preparar as ideas antes de publicalas pero non serve para xeralas. É necesario sentir que fas algo co teu corpo, non só coa túa cabeza e moitas veces empezas a editar ideas antes de xeralas e iso é un erro. Por iso se é posible, é moi sano ter dous espazos de traballo separados, un analóxico e outro dixital, un espazo para a creación e outro para a edición.

    Ademais debes poñer en práctica a procrastinación produtiva, os proxectos e os hobbies persoais son importantes. E se che gustan varias cousas, queda con todo, deixa que interactúen e flúan para que xurdan cousas novas, non te preocupes en absoluto por non atopar unha visión completa e unificada. Aí reside a maxia, nesas cousas que fas para pasar o intre e que che gustan e gozas. É necesario sentar, recrearse, perderse e chegar a sitios onde nunca chegarías se estás ocupado. O estar ocupado todo o día potencia a estupidez humana.

  

Imaxe urbana  en Porto.

     Non teñas medo a compartir o teu traballo. Cando o fas aprendes moito do teu público e, se tes algún tipo de temor podes presentar unicamente os puntos de conexión. Tenta contemplar cousas que ninguén máis ve. O mundo é líquido, xa non tes que vivir nun determinado sitio para poder coñecer ou conectar con determinadas persoas, o factor xeográfico xa non manda. É mellor construír o teu propio mundo, o teu propio espazo para pensar, traballar e establecer conexións. Iso si, viaxa, coñece sitios, xa que o teu cerebro entra en zona de confort cando se afai á contorna e non ve nada novo. E coñece xente, moita xente, non só do teu campo, senón persoas que acheguen, xente que che alimente creativa e socialmente.

    Debes ser amable, é moito máis intelixente facer amigos que buscar inimigos. E os amigos fanse dicindo cousas boas deles, sendo amable. Non te enfades, canaliza esa enerxía negativa e produce, ponte a traballar, sácalle rendemento. Xúntate con xente boa, persoas con talento ás que admires, lembra que es tan bo como a xente que che rodea. Se curioso, enérxico, disposto e amable. Casa ben, non só coa túa parella senón tamén cos teus amigos e a xente que che acompaña nos negocios.

    Afástate da idea do xenio creativo consumidor de substancias, cóidate!. Desenvolver e potenciar a túa creatividade necesita moita enerxía, aliméntache e descansa correctamente. Coida tamén o teu peto, aprende canto antes todo o que necesites saber sobre o diñeiro para tentar afastarche do estrés financeiro. Móvete, a inercia mata a creatividade, non te deteñas e planifica. Crea un calendario con metas específicas e anota eses detalles do día a día que che axudarán a lembrar cousas importantes.

    Por último non te esquezas que ser creativo é aprender a restar, é aprender a seleccionar as opcións importantes. Nada limita máis o teu pensamento creativo que as posibilidades infinitas e ilimitadas, iso supón unha invitación ao bloqueo creativo.

 

    E agora que? Agora sal aí fora e empeza a roubar!. Palabra de creativo.

 

reseñas 28. Una vida en nuestro planeta: mi testimonio y una visión para el futuro.

 

David Attenborough (1926 - )

Biografía.

David F. Attemborough (Isleworth, 1926) é un home doutra época. Nado no Holoceno, foi testemuña do comezo do Antropoceno, nome proposto para a Era do Home por algúns xeólogos, aínda que a partires das rutinas científicas dese campo de coñecemento non está de todo claro que finalmente vaia ser unha categoría axeitada (Soriano, 2020). En todo caso, o nome vai a quedar entre nós como unha expresión vivida do alarmante proceso de cambio o que nos enfrontamos na actualidade, e que ten sido desencadeado pola actividade humana. De feito, se nalgún momento se aceptase como tal, o período xeolóxico do Antropoceno remataría coa extinción irreversible da civilización humana... e podería ser o período mais breve de toda a escala xeolóxica. Polo camiño actual seremos nos os que decidamos como será o Antropoceno; e xa que non se trata de salvar o planeta, senón de salvarnos a nos mesmos, a toma de decisións non debería de ser moi complexa.

David Attemborough interesouse dende neno pola historia natural, e ten traballado no audiovisual científico durante case sete décadas, xa sexa coma escritor, presentador ou narrador. Estudou xeoloxía e zooloxía no Clare College de Cambridge, onde se graduou en Ciencias Naturais en 1947. Tras dous anos de servizo na Royal Navy, en 1952 fixo prácticas de produción na BBC, comezou a traballar no programa Zoo Quest (1954-1964) e fixo as súas primeiras expedicións a zonas remotas, tentando capturar imaxes da natureza e da vida salvaxe. Pronto pasou a ser responsable de labores directivas: dende 1965 a 1968 foi o primeiro director do novo canal BBC2, pioneiro na emisión da televisión en color, e mais tarde (1969-1972) director de programación da BBC. Pero, ao ano seguinte decidiu abandonar as labores administrativas para centrarse na realización de documentais. Así converteuse no meirande creador de programas focalizados na historia natural, incluíndo xoias da televisión e da produción audiovisual coma Live on Earth (1979), Living Planet (1984), The Trials of Life (1990), The Private Life of Plants (1995), Bird’s Life (1998), Blue Planet (2001), Mamifer’s Life (2002), Earth Planet (2006) ou Cold Blood’s Life (2008).

A súa presenza afable, sempre nunha marxe da acción principal e como apoio ao espectador, converteuno nunha referencia do audiovisual e nunha das maiores iconas culturais británicas, aínda que o seu éxito é universal. Posúe numerosas mencións e recoñecementos, entre eles a presidencia da Royal Society for Nature Conservation (1991-1996), Cabaleiro do Imperio Británico (1983), a Orde do Mérito (2005) e o Premio Príncipe de Asturias de Ciencias Sociais (2009). Ademais, mais de 20 novas especies e xéneros teñen sido nomeados na súa honra.

Nun mundo contemporáneo no que se confunde a calidade co éxito medido en descargas e likes, onde lexións de comunicadores irrelevantes presumen case a diario de estar facendo historia viva do audiovisual, o exemplo de David Attenborough recordaranos sempre que se a mensaxe merece a pena o mais importante é o divulgado, non o divulgador. Seguramente por iso non fixo unha autobiografía..., senón algo moito mais conmovedor.

                                                                                                Castor Muñoz Sobrino.

   

     Por Castor Muñoz Sobrino.

    Profesor da Universidade de Vigo. Área de Botánica. Departamento de Bioloxía Vexetal e Ciencias do Solo.

     Moitas persoas aseguran que a de Chernóbil foi a maior catástrofe medioambiental da historia. Pero non é verdade. David Attenborough, ao longo dos seus mais de 90 anos de vida, foi testemuña de como o mundo natural se foi diluíndo na Grande Aceleración do noso sistema produtivo. E neste libro, escrito xa con 94 anos, fai un derradeiro esforzo por axudar a evitar a destrución da nosa civilización. Parte da premisa de que canto maior sexa a biodiversidade, tanto mais seguro estará o conxunto da vida no noso planeta, incluída a da nosa especie. A súa testemuña é un relato dos grandes fracasos colectivos que nos teñen levado ata a situación actual, sendo o noso maior erro a eliminación da vida salvaxe. Pero lonxe de ser un texto apocalíptico ao estilo doutros éxitos literarios recentes (ex. Wallace-Wells, 2019), o ensaio de Attenborough remata cunha visión optimista dun futuro posible, onde enumera revisa e xustifica unha serie de alternativas viables a unha economía meramente baseada no crecemento que, sempre que se adopten coa rapidez necesaria, poderían contribuír a endereitar o noso rumbo.

    A primeira parte, A miña testemuña, e un relato abraiante dos cambios persoais, sociais e medioambientais que ten vivido dende a segunda metade do século vinte. O fío do relato e unha vida dedicada a explorar e filmar os espazos abertos mais salvaxes do planeta e as criaturas que o habitan, e que divide nunha serie de capítulos referidos a anos concretos na súa vida. Cada un deles aparece encabezado por tres datos numéricos que amosan unha sucesión preocupante: a poboación mundial (crecente); as partes por millón de carbono na atmosfera (crecentes); e a proporción de terras aínda salvaxes (minguantes) en cada data.

  

Aventuras dun mozo naturalista

 En 1937, en plena infancia, David non acababa de compartir as inquietudes artísticas do seu irmán Richard, que logo se convertería nun prestixioso actor (The Great Scape, 1963; Jurassic Park, 1992), director (A Bridge Too Far, 1977; Gandhi, 1982) e produtor (Cry Freedom, 1987; Grey Owl, 1999); e prefería as excursións naturalistas ás canteiras calcarias preto de Leicester, onde abundan os fósiles mariños. En 1954, tras estudar ciencias naturais, servir na Royal Navy, casar, editar libros de ciencias para nenos e ser rexeitado pola radio da BBC, David comezou a traballar no recén creado departamento televisivo da propia BBC.

    Tras coñecer a Jack Lester, coidador de réptiles do zoo de Londres, xuntos fixeron unha primeira viaxe a Serra Leona e crearon o formato televisivo Zoo Quest. Pero, tralo primeiro programa Jack Lester enfermou e morreu, o que propiciou o debut inesperado de Attenborough ante as cámaras, xa que ata ese momento permanecera refuxiado na sala de control da BBC. En 1960 os estudos de Bernhard Grzimek (director do zoolóxico de Frankfurt) desvelaron a complexa ecoloxía das pradarías do Serengueti e foron plasmados en filmes pioneiros, que inspiraron a David no convencemento de que a natureza distaba moito de ser ilimitada, e de que o mundo salvaxe tamén precisaba de protección.

    

Clare College. Cambridge

Ao ir pasando tempo durante as súas viaxes con xentes das partes mais remotas do mundo, David tamén comezou a interesarse polas súas moi diferentes formas de ver a existencia. Por iso, comezou cos estudos de antropoloxía na Escola de Economía de Londres, que abandonou en 1965, cando pasou a traballar a tempo completo na posta en marcha dunha nova canle pioneira na emisión en cor, a BBC2.

    En 1968, as primeiras imaxes da Terra obtidas polo Apolo 8 deixaron claro a centos de millóns de espectadores que o planeta era finito e que a súa existencia tiña un límite. Attenborough acadou algunhas dispensas periódicas para deixar o seu despacho e continuar coas súas viaxes a zonas remotas. Laurie Braggie, un funcionario australiano en Nova Guinea, permitiulle acompañalo cun equipo da BBC ata as zoas mais inaccesibles da illa, onde atopou pequenos grupos humanos vivindo unha existencia sostible, en equilibrio coa contorna, na que os recursos dos que dependían renovábanse sós e apenas se xeraban refugallos.

 En 1978 a BBC2 foi a primeira canle de televisión que apostou por un formato documental pioneiro, inaugurado cunha serie sobre a historia da arte creada por Sir Kenneth Clark. Desexando poder replicar o mesmo concepto para narrar a historia da vida, David abandonou a BBC para producir a serie Life on Earth, convencido de que a televisión era un medio acaído para concienciar a poboación sobre a necesidade de coidar o mundo natural, xa que de seguir a explotación de recursos do mesmo xeito non tardarían en desaparecer hábitats enteiros. En 1989 viaxou a Malaisia para rodar The Trials of Life e percibiu, de primeira man, as primeiras sinais dos perigos asociados a deforestación do bosque tropical para substituílo por monocultivos de palma aceiteira.

    O certo e que o mundo conta hoxe en día con tres billóns menos de árbores que ao inicio da civilización humana, aínda que algúns autores tamén sospeitan que ao final da última glaciación as culturas paleolíticas contribuíron á extinción dos grandes herbívoros, e que a súa desaparición tamén favoreceu que boa parte das antigas praderías do Hemisferio Norte rematasen convertidas en bosques pechados (Flannery, 2021). Pero o que ten ocorrido na nosa era é só o último capítulo dun proceso que leva miles de anos perpetrándose.

  

BBC. Blue Planet II.

 O paso o das culturas cazadoras-recolectoras ás agrícolas no Neolítico propiciou o comezo dun intenso proceso de deforestación. Durante a segunda metade do século vinte teñen desaparecido o 50% das selvas húmidas do planeta. E non hai un só hábitat, por grande que sexa, que se encontre a salvo (Crowther et al., 2015). En 1997 a BBC produciu unha serie sobre os océanos, Blue Planet, que veñen sendo o meirande dos ecosistemas da Terra. En realidade debémolo todo ao mar, xa que todos descendemos dun feixe de criaturas mariñas. Pero se repasamos os datos numéricos relativos as capturas logradas ao longo do tempo, e fácil constatar que os caladoiros oceánicos teñen sido arrasados, un tras doutro. Ademais, se a temperatura do aire aínda non tiña cambiado na década dos 90 era só polo efecto amortecedor do mar. Con todo, o branqueamento dos corais foi o primeiro indicador de que o equilibrio global da Terra estaba a cambiar.

  

 En 2011 emitiuse a súa seguinte gran serie televisiva Frozen Planet, unha evidencia gráfica alarmante de que a extensión do xeo nos casquetes polares encollera un 30% nos últimos 30 anos. No ano 2020, no momento da publicación inglesa do seu libro, o conxunto de mamíferos salvaxes xa apenas representaba o 4% da masa de mamíferos da Terra. A masa humana xa constituía a terceira parte do total, e os mamíferos domésticos o outro 60% restante. A conclusión desta primeira parte do libro de Attenborough e tan simple como inquietante: temos substituído ao salvaxe polo domesticado.

    A segunda parte: O que nos reserva o porvir, é unha explicación pormenorizada das repercusións que poden ter nas xeracións vindeiras o acontecido ao longo da vida de D. Attenborough. A partires dos anos 50 a nosa especie entrou nunha Grande Aceleración que pode cuantificarse en termos de concentracións de dióxido de carbono, óxido nitroso e metano, cambios na temperatura da Terra, acidificación dos océanos, perdidas nas poboacións de peixes, desaparición de bosques tropicais, etc. Todas estas evidencias poderían representarse nunha serie de gráficas cunha forma similar, o famoso pao de hokey.

    Incuestionablemente, a Grande Aceleración tamén é un retrato do progreso en termos de esperanza de vida, xustiza social, dereitos humanos, avances en transportes e comunicacións... Pero, é evidente que non podemos continuar así, gabeando por riba dos nove límites planetarios que se teñen descrito en termos de polución atmosférica, destrución da capa de ozono, cambio climático, acidificación dos océanos, polución química, uso de fertilizantes, explotación de acuíferos, transformación dos solos e perda de biodiversidade (Rockström & Klum, 2015). Xa temos comezado a vivir lonxe das marxes de seguridade operativa do planeta, o que dende o punto de vista de Attenborough nos conduce cara a un Grande Declive do que adianta unha cronoloxía bastante precisa.

  

 O cráter de Batagaika no leste de Siberia.
alberga restos orgánicos de follas,herba e animais
que  faleceron fai miles de anos.
Do artigo de agosto de 2019da revista National Geographic
"Arctic permafrost is thawing fast. That affects us all".

 Na década 2030 podería chegar a extinción forestal paulatina e a perda de servizos ambientais asociados, con veráns completamente libres de xeo no Ártico e menor cantidade de radiación solar reflectida. Nesta configuración o Ártico podería perder a súa capacidade chave de arrefriar o planeta. Na seguinte década, 2040, comezará a derreterse o permafrost das zoas boreais, que se estima que contén catro veces mais carbono do que ten emitido a humanidade nos últimos douscentos anos. Na década de 2050 o exceso de carbono será incorporado ás augas oceánicas, de modo que o dióxido vaise a transformar en ácido carbónico: primeiro nas augas superficiais, logo nas profundas e finalmente en toda a columna de auga. Isto terá consecuencias calamitosas nos corais, nos bivalvos e noutros organismos con esqueletos ou cunchas de carbonato cálcico, incluídos moitos compoñentes do fitoplancto que son a base da cadea trófica.

    Una xeración mais tarde, na década de 2080, podería desencadearse unha crise da produción de alimentos en terra firme por teren sido sobreexplotados os solos, que quedarían agostados e ermos; e as perdas de colleitas en zonas chave, impulsadas polo cambio climático, e os fenómenos climáticos extremos tamén aumentarán as perdas de solo. Ademais, o uso indiscriminado de pesticidas terá afectado de forma definitiva aos polinizadores.

    A fragmentación dos hábitats oculta outro problema letal: estímase que 1,7 millóns de virus potencialmente perigosos para especie humana son hóspedes de mamíferos e aves salvaxes, de modo que hai altas probabilidades de que estalen outras pandemias. A crise humanitaria podería ter un alcance global na década de 2100, cun aumento de 0,9 m do nivel global do mar e de mais de 4° C da temperatura media do planeta. En moitas rexións estes cambios desencadearán crises migratorias e xeopolíticas. Dado que a estabilidade da Terra está intimamente ligada á biodiversidade, que é a que garante a súa capacidade de revitalizar e renovar o subministro de alimentos, absorber e reutilizar os refugallos, reducir danos e proporcionar equilibrio, a receita de Atterborough é devolver ao mundo á súa condición salvaxe.

    Na terceira parte do libro: Unha visión para o futuro: como recuperar a vida salvaxe do planeta, Attenborough admite que a domesticación da natureza tennos dado vantaxes, pero tamén recoñece que a Grande Aceleración está a facernos perder o equilibrio; polo que temos que tentar volver a ser outra parte máis da natureza, cunha existencia sostible, aínda que necesariamente diferente á dos antigos cazadores-recolectores.

    A receita é conter a emisión de gases invernadoiro, reducir o máximo o uso de fertilizantes e reverter a transformación de espazos naturais en terras de cultivo. Ademais hai que vixiar a capa de ozono, o consumo de auga potable, a contaminación química e atmosférica, a acidificación dos océanos... Isto require dunha responsabilidade compartida e equilibrada, porque é un feito que só o 16% da poboación máis rica do planeta é responsable do 50% do impacto humano que fai o noso modo de vida insostible.

    Hai unha serie de medidas urxentes que poderían levarnos a reconducir esta situación, respectando os requisitos mínimos do benestar humano en termos de vivenda digna, acceso á medicina, auga potable, alimentos seguros e saudables, enerxía, educación, ingresos suficientes, representación política e xustiza.

    

En primeiro lugar, é necesario superar a doutrina do crecemento: todos os sistemas poden medrar durante un certo período antes de alcanzar o estado de madurez, o estado de equilibro que os fai sostibles e no que poden prosperar sen continuar medrando. A economía ambiental é unha economía sostible baseada nas tres pes: profits (beneficios), people (persoas), planet (planeta) e que se traduce no crecemento verde, unha forma de progreso que minimiza os impactos negativos sobre o medio ambiente, no contexto da sexta ola da innovación: a revolución da sostenibilidade. Outro paso decisivo e cambiar a enerxía limpa. Actualmente, a enerxía que extraemos do sol, o vento, as olas, as mareas e a xeotermia apenas representa un 4% da enerxía consumida. O resto procede dos combustibles fósiles (85%), da hidráulica (7%) e da tecnoloxía nuclear (4%). Consorte as proxeccións actuais, apenas temos unha década para pasar á enerxía limpa e avanzar nos mecanismos de almacenamento enerxético. Pero afortunadamente a capacidade de capturar carbono e a diversidade dun ecosistema están directamente relacionadas, de modo que o simple feito de devolver o mundo ao seu estado salvaxe non só aumentará a biodiversidade, senón que tamén servirá para capturar cantidades enormes de carbono. En paralelo coa redución das emisións isto constitúe unha solución baseada na natureza.

    Tamén habería que devolver os mares ao seu estado salvaxe: o océano ocupa dous terzos do planeta e en conxunto é o hábitat que aínda temos mellor conservado. Así que debe ocupar un papel primordial nos procesos da captura de carbono, aumento da biodiversidade e obtención de alimento. Para iso é necesario unha nova industria pesqueira que evite a sobrepesca e os descartes, así como vedar a pesca en certas zoas de refuxio para permitir a renovación das poboacións (Areas Mariñas Protexidas), xa que a capacidade reprodutiva da maioría dos peixes increméntase co tamaño e lonxevidade dos exemplares.

    

Criadeiros de algas en Fujian (China).
National Geographic. España.

Outras accións complementarias poderían ser a implementación de redes de pesca intelixentes (selectivas co tamaño da captura) a prohibición das artes mais destrutivas, como o barrido e dragado dos fondos, a mellora da trazabilidade do pescado que consumimos como un xeito de apoiar ás empresas que opten por sistemas sostibles.... Ademais, a acuicultura e as granxas de peixes veñen incrementándose dende o anos 90, aínda que este enfoque industrial tamén inclúe moitas prácticas pouco sustentables (destrución de mangleiros e pradarías mariñas, uso de antibióticos e desinfectantes, sistemas de alimentación e cebado das especies cultivadas, vertidos de efluentes e outros restos, introdución accidental de especies exóticas nocivas...). Pero existen alternativas viables, como a cría en mar aberto, as vacinas para reducir o uso de antibióticos, o uso de pensos mais sostibles na alimentación, o cultivo en estratos, de modo que unhas especies alimentaríanse dos residuos xerados por outras ou a silvicultura mariña de algas comestibles, que fixa grandes cantidades de carbono.

  

Agricultura vertical.
Photo credit Adam Gassom.

 Tamén seria útil tentar ocupar menos espazo nos sistemas produtivos terrestres, por exemplo reducindo o malgasto de comida. Pero o maior desafío é o de producir moita mais comida nas vindeiras décadas ocupando menos terreo. Podería facerse a través de granxas innovadoras sostibles, a través do uso da agricultura rexenerativa para a recuperación de solos esgotados, o uso de rotacións múltiples, incluíndo os cultivos de cobertura para protexer o solo, o desenvolvemento de cultivos mixtos e a potenciación da agricultura de proximidade, da agricultura urbana e da agricultura vertical, que multiplica ata 20 veces o rendemento por hectárea. E, resultaría útil promover o uso de proteínas alternativas para moderar o consumo de carne (que ocupa grandes cantidades de terreo para a súa cría e para o cultivo de pensos e forraxes), así como a transición ás carnes limpas, obtidas mediante cultivo de tecidos animais in vitro.

  

 En definitiva, trátase de devolver ao mundo a súa condición salvaxe, o a lo menos a partes significativas do mesmo. A transición forestal, o dobre proceso de deforestación e posterior reforestación, e un indicador típico dos países mais desenvolvidos, xa que cando o alcanzan tenden a importar produtos agrícolas e madeiras doutros países aínda en vías de desenvolvemento. Non é sorprendente polo tanto que boa parte dos trópicos sigan enleados na fase de deforestación activa. A solución pasa por modificar o significado do valor das cousas e compensar de forma adecuada aos países que preserven as súas masas forestais, vitais para o porvir de todo o planeta. Isto pode facerse a través de iniciativas que xa existen, coma o Programa REDD+ (Reducing Emisions from Deforestation and Forest Degradation), mediante cortas sostibles que garantan a preservación da biodiversidade e fomenten o ecoturismo, ou potenciando dietas baseadas nas plantas e nas que a poboación consume menos carne, aínda que de maior calidade, producida en sistemas silvopastoriles máis respectuosas co medio ambiente. Finalmente, a creación de territorios silvestres ao longo e ancho da Terra devolveranos boa parte da biodiversidade perdida, biodiversidade que a medio e longo prazo será quen de estabilizalo planeta.

Na actualidade consumimos anualmente 1,7 veces os recursos que o planeta e capaz de rexenerar nun só ano, así que outra variable do problema debe de ser planificar o pico de poboación humana. Os ritmos de crecemento actuais, en 2100 haberá entre 9 400 e 12 700 millóns de persoas na Terra, polo que sería desexable que a poboación total poida estabilizarse en torno á capacidade de sustentación do sistema, con períodos de crecemento moderado alternados con outros de mingua leve.

      

En esencia, isto ven sendo un sucedáneo do equilibro natural. A Transición demográfica ten tipicamente catro fases: 1) crecemento demográfico explosivo (nacementos >>> mortes), 2) estabilización (nacementos~mortes), 3) receso (baixan nacementos e pasan a ser menores que as mortes totais) e 4) una nova estabilización con nacementos e mortes moi baixos, que manteñen unha poboación case constante. Case todas as nacións desenvolvidas están entrando actualmente na fase 4 (pico de poboación humana), pero o mundo en conxunto aínda se aproxima ao final da fase 3. Así que, por primeira vez dende o sedentarismo acadado no Neolítico, a poboación humana non tenderá a crecer a medio e longo prazo.

    As receitas mais aplaudidas para axudar aos países en desenvolvemento a acelerar a súa transición demográfica son o fomento da atracción de inversións e, por suposto, o empoderamento das mulleres, que xa amosou en todos os países desenvolvidos a súa capacidade para controlar a natalidade. E isto pasa inevitablemente polo acceso universal á educación. Pero nalgúns países desenvolvidos comeza a aparecer unha fase 5) de declive, na que unha parte minguante de poboación nova ten que soster a unha maioría de anciáns.

Esta situación abrirá novos debates, sobre todo no caso de persistirmos en manter unha economía totalmente dependente do crecemento, como son o retraso das xubilacións, as migracións para cubrir os postos de traballo vacantes, o uso intelixente da robótica...

    En definitiva, conseguir unha vida mais equilibrada, un futuro próspero e sostible, baséase en grande medida nas plantas e no uso de alternativas mais saudables ás carnes industriais, incluíndo o uso de enerxías limpas, e a capacidade dos consumidores para poder elixir as opcións mais respectuosas dentro dunha oferta razoable, á valorización das cousas e á economía circular (a reciclaxe, o desterro definitivo da cultura do usar e tirar, a limitación da creación de residuos e unha mellor xestión dos mesmos). En definitiva, un modelo ecolóxico de produción no que as materias primas se conciban coma os nutrientes que volven ao solo ao final do proceso. Dar o que poidas para tomar o que precises, o que ben sendo a esencia de todo bo equilibro. A nosa maior oportunidade.

Referencias

Crowther et al., 2015. Mapping tree density at a global scale. Nature, 525: 201-205. http://www.nature.com/doifinder/10.1038/nature14967

Flannery, T., 2021. Europa: una historia natural. Malpaso Editorial. 416 pp.

Rockström, J.; Klum, K., 2015. Big World, Small Planet: Abundance within Planetary Boundaries. Yale University Press. 208 pp.

Soriano, C., 2020. On the Anthropocene formalization and the proposal by the Anthropocene Working Group. Geologica Acta, 18.6, 1-10. DOI: 10.1344/GeologicaActa2020.18.6

Wallace-Wells, D., 2019. El planeta inhóspito. La vida después del calentamiento. Ed. Debate. 349 pp.