reseñas 21. Las arquitecturas del deseo. Una investigación sobre los placeres del espíritu.

 

José Antonio Marina Torres (Toledo, 1939)

                            

        

 Anagrama, 2007.

 

 

Biografía.

 Filósofo e escritor polifacético J.A.Marina conseguiu facer compatible as súas investigacións sobre a intelixencia co seu labor como profesor de Filosofía e os seus estudos relacionados coa fenomenoloxía, a psicoloxía xenética, a neuroloxía e a lingüística, traballos que lle ocuparon os vinte e cinco últimos anos da súa prolífica vida.

A publicación do seu primeiro libro data de 1992. Entre as súas publicacións cabe destacar Teoría da intelixencia creadora (1995), Ética para náufragos (1996), O labirinto sentimental (1998), Dicionario dos sentimentos (1999), O misterio da vontade perdida (1998), O voo da intelixencia (2000), Crónicas da ultramodernidade (2000), A loita pola dignidade: teoría da felicidade política (2000), A selva da linguaxe (2002), O crebacabezas da sexualidade (2002) e Ditame sobre Deus (2002), As arquitecturas do desexo (2007),..ata chegar á súa Biografía da inhumanidade: Historia da crueldade, a sinrazón e a insensibilidade humanas (2021).

 Nos seus escritos defendeu buscar a dobre unificación entre ciencia, tecnoloxía e humanismo: "A técnica non pode resolver ningún problema, senón as persoas que dirixen a técnica. O que vou é contra a submisión á técnica… Unha cousa é a técnica e outra o uso que se fai dela. Aí está a ética".

José Antonio Marina ve absurda a violencia entre relixións. Estas foron, segundo el, fonte de conflitos sen número ao longo da historia. A partir desa afirmación, expón a necesidade de superar a relixión e crear unha "ética" que englobase os principios universais que se achan no corazón de todas as grandes tradicións... Para ser eficaz, esta ética debería ser acordada entre os pobos...

Mantén unha asidua presenza nos medios de comunicación - prensa, radio e televisión - e imparte numerosas Conferencias e cursos en congresos, universidades, empresas e asociacións profesionais.

Investido Doutor Honoris Causa pola Universidad Politécnica de Valencia (2003) mantén aberto un espazo digital encabezado pola frase:

 

“Se tomamos decisións sen comprender o que pasa, aceptamos ser manipulados”.

 

                                           

               Por Carlos LLoréns Fernández.

                            Programa Universitario de Maiores.

                               Universidade de Vigo.

 

 

  

¡ Yo sólo vivo dentro

de la primavera !

( Los que la veis por fuera,

¿qué sabéis de su centro?

si salís a su encuentro,

mi sangre no se altera...)

¡ Yo sólo vivo dentro

de la primavera !

                                      (Juan Ramón Jiménez. Antología poética)

 

  

 

 

Estimado Lector/@:

Non, non é a miña intención convencerlle de nada. Convencerase Vde. en por si se o estima oportuno. Alegrareime por iso. Unicamente pretendín sacar á luz un tema que considero de gran transcendencia. E iso porque, talvez, envólvanos –sen darnos conta- esa brétema que o invade todo, incluso nosas propias vidas. E é de tal importancia que se a obviamos e seguimos roteiro, posiblemente perderámonos/perderámosnos esa esencia que –de verdade- debésemos conservar.

A que se debeu esta elección, pola miña banda, do tema do “desexo”?.Unha materia que me causou verdadeiro impacto, ao meu paso polo Programa Universitario de Maiores da Universidade de Vigo (PUM), foi a de Psicoloxía. O contido da disciplina en si, tanto como a calidez humana e académica do profesor que a impartiu non me deixaron indiferente.

 

        Foi o feito de darme conta do enredo no que vivimos inmersos (na filosofía oriental, entre os Hinduístas, denomínano “maya”). Pois si, neste balbordo vémonos envoltos.

Entender e mesmo aclarar os moitos aspectos da área psicolóxica de calquera ser humano, é unha sorte. Ben porque non nolos explicaron nunca ou ben porque pasamos polas súas páxinas sen decatarnos adecuadamente. Así mesmo porque tampouco foi o noso momento ou porque non estabamos nin no lugar preciso nin no momento oportuno.

 A psicóloga Sra. Susana Méndez Gago (Vitoria, 1965), denominouno “tío vivo” no seu magnífico libro “A bondade dos malos sentimentos”.

O chamado Estado do benestar xurdiu, aproximadamente, a partir da Segunda Guerra Mundial (1945). Certo é que a nosa xeración, refírome aos anos 50 máis ou menos, non pasou polos desastres dunha guerra, entendida esta como tal. Fomos educados, maiormente, no “por defecto”. Certamente, carencias materiais tivemos moitas, aínda que menos das que tiveron os nosos pais. Afectivamente creo que fomos fillos amados, aínda que poida admitir excepcións. Os nosos proxenitores dedicáronnos atención, coidados, …. sen que, quizá, podamos achacarlles excesivos defectos. Entre outras razóns porque utilizaron as ferramentas que tiñan a man naquel entón. Quero con iso dicir, que ao non estar tan distraídos polo exterior, non se daban as oportunidades de vagar, nin de estar tan ocupados en asuntos banais.

     

Os nenos xogabamos entre nós, tamén coas nenas. Non nos enfrontaban nin as cores, nin as ideoloxías, nin os enfrontamentos de ideas ou similares. Simplemente xogabamos. Faciamos o propio da idade. O resultado, a grandes liñas, era unha vida sinxela. E se cabe “feliz”. Aplico este termo por resultar coñecido e amplamente utilizado. Persoalmente o meu concepto de “felicidade”, apártase dos estándares convencionais. Prefiro aplicar un termo máis acorde: “vivir en plenitude”.

    Facendo unha análise comparativo, podemos comprobar que está a suceder na sociedade de hoxe.

Quizais este conxunto de acontecementos vivenciais facilitou unha visión máis acertada e realista da vida. Ou, se o prefiren, un como subsistir en contornas de colaboración, por exemplo botando unha man á convivencia veciñal e a outros modos de socializar.

Aquela Educación recibida foi unha necesidade e como non, tamén unha obrigación. Si, en moitos aspectos tivo tinguiduras de “autoritarismo”, se se pode aplicar o cualificativo. Pero á vez, o primordial dos valores NON o deixou de lado nin o esqueceu. E SI tivo moi presentes asuntos como: Rectitude, Disciplina, Harmonía, Esforzo, Loita por conseguir/alcanzar, Auto-sacrificio e…… Saber esperar. Tamén a estar preparados para aceptar como pospoñer a gratificación. Non coubo a “Lei do mínimo esforzo”. Quero dicir que a pesar de todo, de todo o que se lle poida achacar, hoxe –anos despois- non considero que nos fora tan mal.

Con esas bagaxes, con esa forma de educarnos e os eternos compases de saber agardar, fomos chegando aos estados adultos. Creo que soubemos entender que na vida non todo é tan fácil como se exhibe nin como se nos presenta. Que hai que loitar e que no éxito da batalla de cada día, atoparemos esa plenitude que nos enche interiormente.

Algo moi distinto do que acontece hoxe. Con esa baixa tolerancia á frustración e a salientar a “inmediatez” ou o “o quero para xa” que J.A. Marina recoñece como unha “excesiva potencia do desexo” que “provoca pulsións irresistibles e bloquea os sistemas de control”… deberiamos aceptar que nin o éxito nin o fracaso son permanentes. Nin un nin outro viñeron para quedar. Son como estrelas fugaces que pasan para que teñamos a sorte de prestarlles atención e de que sigamos aprendendo. Que non nos aletarguemos nin nun nin noutro.

Hoxe edúcase na crenza de que facilitando todo aos nosos fillos, imos facer máis felices. Nada diso. Esa sobre-protección é –ao meu modo de ver- a carencia de valores educacionais. Posiblemente un traballo que non se quixo facer, poida que por comodidade e mesmo por ignorancia.

 Por que se non, as consultas de Psicoloxía Infantil teñen listas de espera?, Que ocorreu para desembocar nisto?, Que fixemos ou que deixamos de facer?. Sabemos que a procreación non precisou de aprendizaxe. É puro instinto de supervivencia e perpetuación da especie. Somos Bioloxía e Memoria. Tamén Neuroloxía e Cultura.

A Educación é a base. Tamén o son os valores, quizá englobados nesta. E tras isto a Cultura. Todo un camiño a percorrer para facer dos seres humanos, seres responsables, que dan mellores cidadáns e, en definitiva, seres evolucionados que fan das súas respectivas sociedades mellores lugares habitables.

Teoría dos hemisferios cerebrais. Roger Sperry.

    O Sr. Marina di respecto da “vontade” que é un hábito firme de seguir o proxecto xustificado pola intelixencia, sendo esta a facultade de crear posibilidades desexables. Entón de onde xorden os desexos?. Para o Sr. Marina os desexos emerxen da nosa intelixencia computacional, cuxas ocorrencias son, en parte, comúns a toda a Humanidade e en parte dependentes de cada biografía. Cada un de nós temos un sistema de avaliación e preferencia. Estes trazos definen a nosa personalidade. Cando queremos saber como é unha persoa non lle preguntamos polas súas opinións, senón polos seus desexos e sentimentos.

Se partimos da base de que todo desexo, toda pulsión, orixina a “acción”. Aquí temos un punto de partida común ao ser humano. Preguntando ao Sr. Marina que di a filosofía budista respecto diso?. Estariamos a falar da filosofía idealista. O “Budismo” identificou ao “eu” co “desexo”. Dixo Buda que o sentimento do “eu” orixínase no desexo, abre as portas do “sufrimento” e pecha as portas do absoluto.

É unha demostración de que o desexo non pertence á verdadeira esencia da conciencia, é unha escravitude que xorde da ruptura entre a realidade absoluta e a aparencia. Cando a conciencia descobre a unidade, o absoluto, e énchese por completo desa presenza, non hai lugar para o desexo.

Vexamos. Un monxe de estrito cumprimento. Un monxe que loita por librarse do desexo, en si xa ten outro desexo encadeado, o desexo de liberarse do desexo. Por tanto, quizá, non me caiba outra opción que aceptar o desexo humano como causante da “acción”, intrinsecamente unido á condición humana á que está intimamente ligado e da que será tan difícil saír como renunciar.

E ben, como pode modificarse o desexo?. Aínda que o Sr. Marina cita seis “Leis” vou determe unicamente nas tres leis que considero máis relevantes: a primeira, a terceira e a sexta.

A primeira lei estipula que os desexos se amplían cando se amplían as necesidades.

Os expertos en márketing saben que ao lanzar un produto novo teñen que crear a necesidade. Pero non pretendendo facelo desde cero, senón modificando necesidades anteriores. Necesidade de distinción, de aprobación social, de pracer, de relaxación, de exhibicionismo, de sociabilidade. Lembren que o mecanismo do desexo mobilízase por “botar algo en falta” (necesito encher o oco que me afaste do canon, se quero estar “ in”) e non esquezamos que o desexo se basea nunha percepción diferencial entre o que teño e o que “creo” que necesito ter. As querenzas da mente son o que coñecemos como desexos. Son infinitas. Por iso os educadores deben ter en conta que a gran estratexia pedagóxica é enlazar con algún dos desexos básicos do alumno.

    A terceira lei vén dicir que o hábito crea necesidades e desexos novos, sendo o caso máis espectacular o das adiccións.

Merleau-ponty.

    A sexta lei sería que o desexo humano nunca queda definitivamente saciado. O home, escribiu Merleau- Ponty, está constantemente apremado porque “se aburre co establecido”. A necesidade de ampliar as súas posibilidades vitais é unha constante humana. Desde o punto de vista do “Cognitivismo” sería a consecuencia da omnipotencia da fantasía para crear metas novas. O Sr. Marina no seu libro “A selva da linguaxe”, ao falar do suxeito falante sinala como “a palabra penetra ata o fondo da nosa intelixencia. Por iso a lingüística ten que comezar cun estudo da acción humana”.

 

 Vexamos que se di do “desexo” no ser humano ao longo da Historia.

             

Os desexos xorden da carne, xerando cultura e modificándose a través da cultura. O desexo forma parte do “circuíto da acción” do suxeito deseante. Vai da pulsión ao acto. É unha exclusiva humana e é unha etapa de transición entre a pulsión e o proxecto.

Di o vello proverbio que “da abundancia do corazón fala a boca”.

 

O desexo de facer dano.(Foto C. LLoréns).

   Hai módulos afectivos moi locuaces e os desexos sonos. O desexo de conquistar ou o desexo de facer dano, espertan unha locuacidade inesgotable. Mariña fala da infinitud do desexo, do desexo de desexar máis e a desesperanza de atopar a saciedade. Un desexo encadea a ter outro desexo. É como unha roda “sen fin” onde o pracer e a dor orientan a conduta.

En canto á drogas, estas activan de maneira artificiosa o sistema do “pracer”. Fano autónomo, desconectándoo da súa función inicial e facéndoo funcionar en baleiro. Isto deglute ao individuo. Actúan directamente sobre o mecanismo da recompensa resultando o papel da psiquiatría de gran necesidade. Estimulantes psicomotores como as anfetaminas e a cocaína, producen o seu efecto aumentando a produción de “dopamina”.

Charles B.Nemeroff.

        O pracer forma parte decisiva do circuíto da acción. O seu papel – como o da dor- é orientar a conduta.

Un trastorno afectivo primario e preexistente determina a aparición dun abuso de drogas ou alcol.

As adiccións pois amplían, como unha gran lupa, os mecanismos da indución ao desexo. Por exemplo, o alcoholismo crónico caracterízase por un estado hipodopaminérgico, responsable de aspectos como o desexo de beber.

 

Taberna. Ecuador. Foto C. LLoréns.

   O desexo de consumir alcol e a sintomatoloxía da síndrome de abstinencia son vividos como manifestacións de ansiedade e de desesperanza, depresión inducida por intoxicación, que incrementan aínda máis os matices depresivos do episodio. A abstinencia de cocaína pode xerar ou non perigos físicos, pero o período de desintoxicación inicial, que adoita comezar en termo de catro a seis horas da última dose, caracterízase por un desexo irrefreable de droga, axitación e represión que a miúdo culminan nun ciclo vicioso de consumo, abstinencia e novo consumo.

       Tras o diñeiro e o poder vén o terceiro gran desexo humano: o sexo.

       Sobre o sexo caben multitude de opinións, puntos de vista, comentarios, incluso a interminable colección de “chistes” e “chascarrillos”. Unha conversación entre dous homes pode interromperse ao paso dunha “evocadora minisaia”.

                  O sexo deu lugar a unha enorme industria: Xoguetes, dispositivos para incrementalo (cremas, afrodisíacos, variedade de preservativos, etc.) e o seu aspecto máis degradante e menos humano, é dicir, a prostitución. Coñecida desde sempre como “o oficio máis vello do mundo”.

                  Velaquí dúas vertentes polas que discorre: a vertente biolóxica, da reprodución humana e a conservación da especie, e a lúdica, como fonte de infinito pracer. Vou determe no segundo aspecto:

                  Que aparece como gran finalidade?: O orgasmo. Por el e a través del, encadéanse outros desexos humanos. Por poñer dous exemplos:

                 

                                       O sometemento/ dominación

                                                                 e

                                  Un medio para conseguir un novo desexo.

 

                  Onde comeza o desexo sexual?: Na fisioloxía.

                 Onde termina?. Talvez no clímax do orgasmo?. Apúntome a dicir que non. Por que?. Porque tras esa “ tristitia post coitum”, se hibrida, aparece un novo elo que comporta - de novo - o desexo de “unha vez máis”. Volven aparecer novas e moi poderosas razóns para volver saciar “ a sede de pracer, que –finalmente- non parecen satisfacerse completamente. Velaí o bucle no que nos enredamos.

                  Vexamos agora que di o Sr. Marina, respecto diso: “A sexualidade é un dinamismo ómnibus que empeza na fisioloxía, atravesa os tupidos campos da relixión, a psicoloxía, a economía, a política, para chegar á ética”. Engade algo máis: “En cada un deses territorios adhírenselle significados. Quen non queira recoñecer que a función orixinal do sexo é a reprodución está tan equivocado como quen queira sacar dese feito unha norma moral”.

                  Van algunhas preguntas: Seica os humanos, sacamos de contexto as formas naturais de vivir?. Trasladamos ou convertemos a bioloxía natural en ……talvez outra cousa?. E, en caso afirmativo, en que?, para que?... Dito doutro xeito, con que finalidade?.

                  Por nomear unha referencia. É un logro conseguir chegar ao pracer a través da dor, como no caso do “sado-masoquismo”?.  E, tras experimentalo durante anos, de habelo “ testado” suficientemente, fíxonos mellores, máis evolucionados?. Conseguiu instalar en nós ese equilibrio interior que se debate entre o emocional e o afectivo?. Cal é a razón, entón, de que as parellas emparellen un fracaso tras outro?. É só un simbolismo ou unha realidade?.

                  Outra vez o Sr. Marina: “O sexo nin nos manexa desde dentro, nin nos dirixe desde fóra directamente, senón mediante amálgamas, intercambios e suplantacións. Desvincúlase das estacións do ano, desvincúlase dos períodos fértiles da femia, desvincúlase da bioloxía e intégrase na cultura”.       

Cabeza. Ecuador . C. LLoréns

     Velaquí un porto de chegada. Agora cabe preguntarse entón… e que é a cultura ?. Pois o é todo, intégrase desde a educación máis básica ata moito máis alá dun “Máster Post Grao”. É dicir abarca tanto, ocupa tanto, que alcanzaríamos a infinitud das posibilidades da intelixencia humana. Talvez por iso esta variante existencial que é o sexo, poida invadir como unha espesa néboa, o que vemos a primeira vista e o que podamos intuír e mesmo chegar a ver.

      O sexo non termina nunca, opino, xa que tras a súa consecución efectiva mediante o axuste (frontal nos humanos), continúa presente no pensamento, nun novo desexo, se se quere materializado no desexo de que ese mesmo desexo non se visualiza máis que na nosa mente. O sexo acompáñanos desde a puberdade ata que invariablemente teñamos que cambiar esta dimensión por outra cara á que fomos destinados desde o noso nacemento. Descoñecida, si. Pero alimentada por un novo desexo de que, mesmo máis aló, podamos seguir gozando e dando renda aos nosos desexos.

                  En “A intelixencia fracasada” o Sr. Marina fálanos sobre o amor:  É un afecto que nos convén analizar ben, debido a que a partir del tomamos decisións de drástica importancia. Os fracasos amorosos son frecuentes, normalmente dolorosos e resulta útil saber a que se deben. Teñen dúas causas obvias:

                   a) Non era amor o que sentía,

                   b) Era amor pero desapareceu.

                  O amor é esencialmente un desexo e hai tantos tipos de amor como obxectos de desexo: O diñeiro, a fama, un corpo, unha persoa, os fillos, a patria, eu mesmo, Deus. Ao ser un desexo é fácil confundilo con outros desexos. Ao ser un desexo nace con data de caducidade. Por exemplo “o desexo de conquistar a outra persoa”. Unha vez saciado, desaparece irremediablemente. E algo semellante sucede co desexo sexual.

                  Poderiamos argumentar que pasada a novidade, unha nova “novidade”, xorde no horizonte, para –posteriormente- ser substituída por outra nova e outra e outra máis. Algo así como a inacabable saciedade.

                  Os nosos desexos básicos prolónganse en proxectos. Permítennos dirixir a acción. A partir dese desexo básico continúa a intervención cognitiva. A identificación co grupo vese determinada por dous elementos como son a definición do grupo e as relacións entre o individuo e o grupo. Impono cada cultura.

                  É momento de falar sobre as deficiencias do desexo, das apatías orgánicas e as apatías aprendidas. A desgana, o desánimo, o cansazo son fenómenos de enorme complexidade, a medio camiño entre a bioloxía e a psicoloxía, a normalidade e a enfermidade. Se non existe o desexo, falta a materia da vontade.

                  De aquí a importancia de coñecer e discernir entre o “útil” e o “valioso”. De feito, o valioso de cando en cando custa diñeiro, porque o diñeiro é útil, pero non valioso. 

                                     

Os mellores momentos non custan diñeiro. Un obxecto de luxo ten dous compoñentes:

 

           a) Un obxecto ou servizo

           b) Unha serie de representacións, imaxes que o consumidor asocia a ese obxecto.

 

        A palabra “luxo”, deriva do latín “ luxus”, que significa: desmesurado. Entón, cando che asalte unha preocupación, #parar a pensar se o que buscas é útil ou valioso. Aprende a distinguir e darasche conta que vivir non é tan caro como che contaban.

Sociedad Española de Psiquiatría Biológica

    Toda ciencia ten que precisar a súa terminoloxía e tamén os seus criterios de verdade. O léxico sentimental é moi confuso en todas as súas linguas.

    No seu libro “O labirinto sentimental” o Sr. Marina sinala como os desexos poderían definirse como: A conciencia dunha necesidade, dunha carencia ou dunha atracción. Normalmente van acompañados de sentimentos, que os amplían e dan urxencia.

                                                       

Considero a miña obrigación non dar por concluído este traballo, sen dar as grazas.

Para min foi unha gran satisfacción e unha agradable sorpresa que se me encargase este traballo para “recensións”. Espero que sirva de axuda a todas aquelas persoas que mostraron interese pola súa lectura. Por todo iso: Grazas a todos os que fixeron posible que isto saíse á luz.

Vde., lector/@, que se tomou a molestia de chegar ata este final, grazas.

Talvez estas páxinas suscitasen o seu interese ou talvez non. En ambos os casos considero que non malogrou o seu tempo.

Na primeira opción, convídolle a que profunde máis no tema. Pero non se deteña aí, persevere en máis coñecementos. A Psicoloxía axudaralle a iso. Parto da base de que impregna todos os compoñentes da nosa existencia. Se así for, daría un gran paso.

Estou seguro de que lle axudará a auto-entenderse e a entenderse coa contorna. Somos seres sociais. Diría que tamén somos seres complicados porque a contorna, como sostén Jung, intervén tanto que non nos pasa desapercibido. Ou non debese. Incluso iso haberá que telo en conta.

Se, sinceramente, é unha loita constante pero que acabará dándolle unha percepción máis adecuada e realista no proceso de vivir.