reseñas 31. Naturaleza es nombre de mujer.

 

Abi Andrews

Biografía.

Nada en Inglaterra, estudou en Goldsmiths, e ten varios traballos publicados en revistas dixitais. Natureza é nome de muller, é a súa primeira novela, publicada en 2018.

  

           Por Adela María Sánchez Moreiras.

Profesora do Departamento de Bioloxía vexetal e Ciencias do Solo.  Área de Fisioloxía Vexetal. 

                       Universidade de Vigo.

    Abi Andrews logra nesta novela, coa súa frescura de escritora novel, cuestionar a nosa relación coa natureza e coa loita de xéneros nesa dicotomía de masculino/dominación, feminino/vulnerabilidade, facéndoo cun ton de humor, pero á vez de reproche polo que o ser humano fíxolle ao ‘salvaxe’ e desta forma, tamén, á súa propia especie. Ao longo de todo o libro mantense esa idea de paralelismo entre patriarcado e destrución do salvaxe, facendo que a Natureza pase de ser un lugar para explorar a ser un refuxio desexado e envexado.

    En realidade, Natureza é nome de muller exponse como a viaxe iniciático de Erin, unha moza de dezaseis anos ‘confundida, perdida e anestesiada’, que cansa de ler libros de viaxe desde unha perspectiva unicamente masculina, onde priman a dominación e o control do Natural, decide emprender unha viaxe desde o Reino Unido ata Alaska, motivada polo anhelo de independencia, a necesidade de soidade nun mundo no que estamos permanentemente conectados e localizados, e o desexo de dar unha perspectiva feminina da vida na natureza salvaxe. Para iso, decide realizar un documental co que captar a esencia da vida e crecer como persoa, isto é, segundo as súas propias palabras, ‘ler moitos libros profundos, familiarizarse antes de chegar coa historia de todos os sitios que visite, mergullarse na cultura de todos os sitios, aprender frases importantes en todos os idiomas, e escribir todos os días’. Trátase, en fin, de realizar unha viaxe que plasme a mirada feminina sobre o Natural, opoñéndose a autores como Henry David Thoreau ou Ted Kaczynski.

    Con todo, a medida que avanza a viaxe e acumúlanse experiencias, pasa de ser unha viaxe feminista a ser unha aprendizaxe ecofeminista do seu lugar no mundo, durante o cal revisita todo aquilo no que cre e sente. Así, cuestiona as súas crenzas sobre a relación coa Natureza, o empoderamento da muller, a linguaxe como forma de dominación, o concepto de evolución, o capitalismo, a relación entre individualidade e colectivismo, os lazos familiares e comunitarios, o cambio climático, e a contaminación xerada polo ser humano como unha herdanza terrible do noso paso pola terra. Todos estes cuestionamientos, que chegan a levar ao límite a súa estabilidade mental, fana crecer como muller, pero sobre todo como persoa, ata o punto de reconciliarse con moitos dos aspectos do seu eu anterior á viaxe nuns capítulos finais que consisten en cartas escritas ao seu eu futuro e a Ted Kaczynski (UnAbomber), un matemático, filósofo e terrorista estadounidense que pasou de ser profesor universitario a vivir nunha cabana en plena soidade mentres enviaba ata 16 bombas a distintos obxectivos (principalmente universidades e aerolíneas) e escribía un manifesto onde reflectía as súas análises e reflexións anti-tecnolóxicas.

    Ao comezo da viaxe, Erin pretende realizar un documental para captar a esencia da vida, que explore sen deixar pegada, cunha ‘mentalidade mochileira segundo a cal coñecer xente e compartir é a maior recompensa humana’, xa que ao final todos estamos só de pasada. Para iso, vai filmando, a través dos ollos da xente que lle rodea, os seus primeiros pasos cara ao salvaxe. Con todo, ao longo desa viaxe cara ao seu propio eu interior entende que iso é imposible, que o mero feito de facer un documental é pervertir a natureza, o salvaxe (o título orixinal do libro xoga con esta palabra xa que ’wilderness’ pódese traducir á vez como natureza e como salvaxe), pois todas as cousas deixan pegada debido ao peso da enerxía que as define, e esa pegada, que pode ser positiva ou negativa, anula de todos os xeitos a calidade salvaxe do que ela pretende filmar. De feito, chega a renegar do seu documental ata o punto de tachalo como sinistro e egoísta e comparalo cun ‘pene de mentira’, arrepentíndose do seu intento por opoñerse ao masculino mentres imita os pasos dos homes viaxeiros para demostrar que sendo muller podía facelo, no canto de vivilo á súa maneira e coa súa propia voz.

    Esa dualidade persoa/muller perséguea ao longo de todo o libro mentres cuestiona o prototipo feminino do ser sociable, empático, vulnerable, maternal, obrigada ao coidado e ao mantemento do colectivo, nunha aproximación á natureza do ser humano en cuxo viaxe acompáñana dúas mulleres emblemáticas na ciencia e na vida, Rachel Carson e Lynn Margullis.

Lynn Margulis
Honoris Causa
 Universidade de Vigo

     Por unha banda, Lynn Margullis, defensora da teoría endosimbiótica, pola cal a evolución non se basea unicamente no principio darwinista do ‘máis forte’ (competencia) senón tamén na cooperación evolutiva de dúas ou máis especies (dependencia), lévaa a cuestionar o concepto do individual e a valorar máis, se cabe, o de comunidade. Aínda que Abi Andrews cuéstionase aquí por que o concepto darwinista de ser o ‘máis forte’ é algo bo, e critica que Darwin considerase ás mulleres subordinadas ao home, hei de dicir que ao longo dos anos fíxose unha lectura patriarcal da teoría da evolución de Darwin, xa que Darwin nunca falou do ‘máis forte’ senón do que fose capaz de deixar máis descendencia, é dicir, do que fose capaz de adaptarse á súa contorna e permanecer. Ese ‘deixar descendencia’ interpela directamente á muller, así como a adaptación á contorna, pois o concepto comunitario que a muller ten da súa contorna fai que se establezan lazos sociais que lle permiten superar os feitos adversos aos que a vida a poida expoñer dunha forma máis ‘exitosa’ (concepto darwinista) que o home. ‘Non hai nada máis primordial ou ancestral que parir!’.

    Erin dáse conta ao longo desta viaxe que cada persoa que che rodea achega cousas ao tecido que conforma o teu ser e extrae cousas del e que ao longo da vida imos intercambiando cos demais pequenos anacos do que somos, como unha especie de transmigración en vida, como os Inuit. Segundo estes poboadores do ártico, estamos feitos de redes de relacións que están sempre en proceso de reconfiguración e cando te apartas demasiado e con excesiva rapidez che desarraigas como unha planta; é aí cando chega a nostalxia, polo que o concepto de soidade convértese de golpe nun concepto egoísta con respecto aos lazos que estableciches e é por iso, tamén, que cara ao final do libro Erin, que inicia a súa viaxe en busca de soidade, defende o concepto de comunidade e colectivismo, nos cales se basea tamén a idea de sororidade, ese uso do colectivo para aliarse, compartir e, sobre todo, cambiar a realidade vivida polas mulleres, debido a que todas, de diversas maneiras, experimentamos o que é a opresión. Como chega a afirmar a propia Erin no libro ‘case todas as mozas que coñezo teñen un trol que lles lembra que non teñen potestade sobre o seu corpo’.

Rachel Carson

    Doutra banda, Rachel Carson, autora en 1962 do libro Primavera silenciosa e que se converteu na primeira activista ambiental ao atreverse a denunciar os efectos nocivos que tiña para a Natureza o uso masivo de pesticidas químicos. Aínda que foi ridiculizada e ameazada pola súa crítica das empresas agroquímicas, conseguiu xerar un cambio de percepción nas prácticas agrícolas que levou mesmo á prohibición nos anos setenta dunha pesticida tan daniño como o DDT. Rachel Carson está presente ao longo de todo o libro en forma de aparicións e soños que levan a Erin a cuestionarse o papel que o ser humano xogou na Natureza, e a herdanza, en forma de residuos radioactivos, que deixamos aos futuros poboadores deste planeta, como unha cápsula do tempo envelenada, en definitiva, como un paquete bomba. ‘As substancias químicas están medidas coidadosamente para que en solitario resulten inofensivas, pero todas xuntas forman novas combinacións químicas e transmutacións acrecentadas por anos de acumulación, que deixan a súa marca como unha pegada negativa maligna pero invisible’. Como a morte invisible denunciada por Carson, que non se pode ver nin saber de onde vén. Unha morte que sobrevivirá a todos os vestixios das civilizacións anteriores. Os residuos sobrevivirannos. De feito, Erin conclúe que Rachel Carson, que faleceu de cancro a unha temperá idade, sabía perfectamente que non tiña potestade sobre o seu corpo e que a súa saúde estaba en mans das empresas químicas.

Uso de pesticidas químicos.

    Por desgraza, a nosa contorna modificouse de tal maneira que xa non sabemos que esperar del, mentres o cambio climático faise forte no planeta e altera e corrompe cada fibra do ser e mentres a sociedade, anestesiada polas redes sociais, o móbil, o televisor ou a tablet, non o quere ver. Erin chega a exporse que os británicos non están a plantar resistencia en masa contra o cambio climático e a xestión do Natural porque ‘non hai xente suficiente que vexa que hai algo que merece a pena molestarse en salvar, xa que o medioambiente perdeuse hai moito tempo’. Talvez, o comportamento do cidadán medio actual resúmase nunha frase que Steve, un mozo que recolle a Erin tras facer autostop, dille mentres a axuda para avanzar na súa viaxe “Eu antes pensaba que os ecoloxistas eran todos uns alarmistas, pero cando empecei a traballar nas areas de alcatrán cambiei de opinión. E ademais é que non consigo entender por que non lles cría, por que cría a estas empresas que están podrecidas de diñeiro antes que a uns tipos que non fan máis que pensar no medio ambiente”. De novo, preséntase aquí o colectivo e a comunidade como forma de salvarse e de salvarnos.

    Thoreau dicía que a preservación do mundo atópase no salvaxe, e aínda que Erin chega a renegar do punto de vista masculino do Natural ata o punto de queimar nunha fogueira todos os libros de homes viaxeiros (Thoreau, Emerson, Hemingway, Kaczynski, etc.) que levaba consigo durante a súa fuxida, tamén recoñece que considerar a natureza salvaxe como un límite estático fronte aos xéneros masculino e feminino coloca aos humanos á marxe da natureza, coma se aínda fósemos dúas caras dunha dicotomía, cando non é así, e que habemos de vivir para e para a Natureza como un colectivo, sen entrar en xéneros, especialmente agora que ese termo, o de xénero, é cada vez menos estático, máis fluído. Coma se fósemos Inuit e cada ser ou obxecto tivese unha alma que non depende do xénero que se lle marcou ao nacer. De feito, que o comportamento aprendido poida chegar a modificar a composición xenética, fai que ata o sexo biolóxico estea nun proceso continuo de transformación e definición (de novo a perversión da linguaxe como dominación).

    Pero, ademais, Natureza é nome de muller é un libro en si mesmo, é dicir, unha sucesión de palabras que pretenden atrapar en 376 páxinas, sentimentos, sensacións, emocións, desexos e decepcións. Palabras que ao mesmo tempo corrompen aquilo que pretenden expresar. Para a Erin que inicia a viaxe de exploración do Natural, poñer nome é unha forma de dominación, coma se poñéndolle nome aos outros seres vivos pretendésemos posuílos cando, en realidade, bautizar aos animais ou ás plantas e coñecelos non nos fixo coidar mellor deles. Con todo, Erin reconcíliase tamén nesta viaxe cos taxónomos da Ilustración que coseron as súas firmas nos nomes de animais e plantas, apelando á natureza do ser humano e preguntándose como poderiamos coñecelas se non lles damos nome e como poderiamos amalas se non as coñecemos? De feito, autoidentificarse empodera ás comunidades. Acepta así ao fin que, aínda que a taxonomía é a colonización do mundo natural, devandita linguaxe colonizador resulta bastante útil.

    Por último, Erin revisita tamén a súa idea da intelectualidade. Thoreau díxolle a Einstein que os homes que pronuncian discursos (é dicir, os científicos) fan piña, apóianse os uns nos outros e todos xuntos, na nada; como os hindús, que fixeron que o mundo descansase sobre un elefante e o elefante sobre unha tartaruga. Para Kaczynski, a universidade era un núcleo de intelectualidade, o que en realidade significa cultura simbólica. Para Erin, a ciencia é unha narración e é crenza e verdade ao mesmo tempo, e conclúe que o problema non é a nosa habilidade para a invención, senón a forma na que estamos a orientar as nosas habilidades. ‘A investigación científica e a tecnoloxía son fundamentais para garantir os dereitos e as liberdades básicas a unha poboación tan grande…. O Progreso científico é o que nos fixo avanzar o suficiente como para que nos deteñamos a avaliarnos’. E nesa avaliación, ou máis ben autoavaliación, radica a viaxe de Erin, que se inicia nos mesmos termos de dominación dos que renegaba (vou demostrar que eu tamén podo vivir no salvaxe) e que finaliza nunha defensa do eu comunitario que permita que o planeta no seu conxunto se autorregule mentres a vida e a non vida forman parte dunha especie de organismo único (‘está moi ben construír un castelo, pero hai que asegurarse de non construílo encima da xente, e eu podería esmagar a unhas cantas persoas’).

    Aínda que estamos ante un libro de viaxe e ‘aventuras’, non é un libro rápido, de acción, senón máis ben un libro de lectura pausada e reflexión, de goce do íntimo e de cuestionamiento do que entendemos por xénero, ecoloxismo e filosofía, e de como estes tres conceptos interrelaciónanse en cada unha das nosas miradas cara ao Natural.

reseñas 30. Petrocalipsis: crisis energética global y cómo (no) la vamos a solucionar.

 

Antonio Turiel Martínez

             Biografía.

    Antonio Turiel Martínez (nacido en León, 1970) é licenciado en Ciencias Físicas e Matemáticas e doutor en Física Teórica pola Universidade Autónoma de Madrid. É científico titular do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) no Departamento de Oceanografía Física e Tecnolóxica do Instituto de Ciencias do Mar de Barcelona, onde traballa na observación por satélite dos océanos e na análise de recursos naturais. 

      Autor coñecido na súa faceta de divulgador científico, labor que realiza en conferencias, artigos e sobre todo a través do seu blogue ‘The Oil Crash’ https://crashoil.blogspot.com/, unha das grandes referencias en castelán sobre o problema do cenit do petróleo. 

     Sostén que nos plans para a descarbonización anunciados polos responsables políticos da Transición Ecolóxica hai “certos puntos escuros” que nos abocan a “un modelo megalomaníaco, tremendamente destrutivo e contaminante”. Recentemente, asesorou ao Senado no debate sobre a Lei de Cambio Climático.

            Por Manuel Velasco Graña.

            Bibliotecario Universidade de Vigo.

        “Xamais sairemos desta crise. Non, polo menos dentro do

         esquema económico e social do que nos dotamos”.

Logo do caracol e Decrecemento en referencia ás palabras de Iván Illich sobre a "Lóxica do Caracol"

Quen afirma isto non é nin político, nin economista, nin politólogo. É un científico, con formación en física e matemáticas. Ademais, é tamén un bo conferenciante e escribe libros nos que analiza, sen ambaxes, a realidade actual. Como científico afirma, non só que o noso sistema económico non pode seguir crecendo “ad infinitum”, senón que mesmo estamos condenados a decrecer. O noso planeta é unha “entidade física” e, por tanto, como todos nós, está sometido aos ditados da mecánica e da termodinámica.

Todos os capítulos deste libro inícianse  coa frase “Por que non”: Por que non sabemos, por que non podemos, por que non chegaremos, por que non funciona...Deliberadamente repite esta expresión para deixar claro que moitas das cousas que estamos a facer agora mesmo NON representan a solución aos nosos problemas nin, previsiblemente, o farán nunca.

O primeiro “por que non” analiza as propiedades do petróleo, o zume da economía mundial. A nosa dependencia está ben xustificada, non hai produto que en tan pouco volume conteña tanta enerxía: un litro de petróleo contén trinta millóns de xullos de enerxía que son o equivalente a oito intensas horas de traballo dun traballador durante dez días.

En 2018 chegamos ao cénit de produción de petróleo, ao temido peak oil. Un problema tan grave que nos vai a obrigar a prescindir deste elemento aínda que nós non queiramos. En realidade, o petróleo vai abandonarnos moito antes de que nós renunciemos a el.

 A produción de cru convencional tocou fondo entre 2005 e 2006, desde entón foi caendo lentamente. Por sorte, a partir destes anos, e ata 2018, a produción compensouse cos crús non convencionais, é dicir, o petróleo proveniente dos líquidos do gas natural, os biocombustibles, os petróleos de augas profundas, os petróleos bituminosos e o petróleo proveniente do fracking. Todos estes produtos son máis caros de extraer que o convencional e ademais presentan outros problemas. Por exemplo, necesítanse douscentos pozos de fracking para producir o mesmo que un convencional; a explotación dos bituminosos, petróleos máis densos, faise con vapor de auga e para quentar este líquido é necesario contar con gas natural ou petróleo convencional; os petróleos do océano profundo, ou do Ártico, son de extracción difícil e pouco rendibles; os biocombustibles (ou agrocombustibles) teñen un 20% menos de poder enerxético e compiten cos usos alimentarios e, sendo máis caros, os gobernos prodúcenos con interese estratéxico, sobre todo, para diminuír a dependencia do exterior.

Gaseoductos Nord Stream desde Rusia.

    A produción de gas natural, outra alternativa ao petróleo, non chegou aínda ao seu límite de extracción máximo pero todo apunta a que o seu pico máis alto chegará sobre 2025, ou en todo caso antes de 2030. A distribución do gas natural expón outros factores xeopolíticos (como está a confirmar a guerra entre Rusia e Ucraína), xa que necesita confiar nunha rede de gasodutos que leve a materia prima desde o produtor ata os consumidores.

 

O carbón, é con diferenza, a materia prima que conta coas reservas enerxéticas máis grandes, aínda que xa se explotaron os de máis fácil extracción e máis poder calórico. Segue sendo competitivo para a produción de electricidade pero, pola contra, é moi contaminante. Aquí é preciso sinalar que o carbón de coque, un carbón con alto poder enerxético, é imprescindible, de momento, para a produción de aceiro.

A enerxía nuclear é a enerxía non renovable que ten a achega máis modesta, apenas un 4,4 % do total. Ten un baixo nivel enerxético e non move barcos, coches ou camións pois só serve para producir electricidade. O uranio, o seu principal combustible, comeza a escasear. A fusión nuclear, a pesar das optimistas noticias dos medios, para o autor, é unha tecnoloxía que non estará dispoñible antes de 2050.

En canto ás renovable, a enerxía hidroeléctrica é unha tecnoloxía longamente explotada con pouco potencial engadido que ofrecer. A capacidade hidroeléctrica vai minguar a favor doutros usos da auga e o cambio climático vai facer que sexa inviable en moitas zonas. Ademais, a electricidade non é o combustible que máis necesita a nosa sociedade.

Os parques eólicos poden producir unha cantidade de enerxía que está moi por baixo do consumo actual. Está actividade está tamén orientada á produción de electricidade, enerxía da que xa temos moita produción. A construción, transporte e instalación dos aeroxeradores necesita grandes cantidades de enerxía fósil.

De todas as renovables, a solar é a enerxía con máis problemas e peor rendemento. O potencial técnico dos sistemas fotovoltaicos resulta insuficiente para cubrir a demanda actual de enerxía e teñen moitas máis limitacións do que en xeral se admite. Algúns dos materiais necesarios para a súa fabricación, como a prata, comezan a sufrir escaseza.

En definitiva, non poderemos manternos só con renovables e o aforro e a eficiencia só nos poden salvar nunha situación de racionamento forzoso, e a asunción destas medidas significará a imposición de algo máis drástico se cabe: o fin do capitalismo.

Os tecnooptimistas, partidarios de “a tecnoloxía todo proverao” ou os que soñan con que un día sacaremos o hidróxeno da auga e resolveranse todos os nosos problemas, tampouco saen ben parados neste libro, con datos científicos Turiel lémbranos que a enerxía que se consome para producir un combustible non pode superar á enerxía que se pretende conseguir (segunda lei da termodinámica).

A economía do hidróxeno, que se basea na idea de utilizar a enerxía eléctrica xerada polas renovables para producir, mediante electrólises, un combustible que podería ser almacenado e ser utilizado para mover vehículos, parece unha boa idea xa que se poderían utilizar os excedentes de produción das renovables e obter así un combustible que servise para mover todo tipo de maquinaria pesada. Encima, a queima de hidróxeno produce soamente auga, co que non é en absoluto contaminante e a auga recíclase por si mesma. Con todo, a pesar destas grandes vantaxes, e que se leven décadas falando disto, a economía do hidróxeno non ten ningunha implantación. Os científicos sábeno explicar moi ben: o hidróxeno non é unha fonte de enerxía. Non existen xacementos de hidróxeno nin ningún lugar de onde podamos extraelo puro. O hidróxeno precisa xerarse mediante algún tipo de reacción física ou química, e iso implica un custo enerxético que non pode superar á enerxía que se pretende conseguir. En resumo, o hidróxeno é un vector enerxético (unha forma diferente de enerxía para poder aproveitala despois noutro sitio) pouco versátil, excepto para usos moi concretos e moi ben planificados.

O lector de Petrocalipsis para verificar estas afirmacións pode repasar os tres principios da termodinámica para saber as relacións que hai entre a enerxía, a temperatura, a calor e o traballo, conceptos todos entrelazados por ser diversas manifestacións da organización e propiedades físicas da materia. Non son por tanto, unhas leis dos homes, que se poidan cumprir ou infrinxir, senón unhas Leis con maiúsculas que simplemente nos obrigan e impóñense da mesma maneira que o fan as ecuacións do electromagnetismo, a lei da gravidade, ou aquelas que rexen o mundo atómico e que nos din que arrincar a enerxía contida nos átomos resulta moi difícil e require moitísima enerxía inicial.

Noutro dos capítulos desmóntase o mito de que todos imos poder cambiar o noso coche de gasolina ou gas oíl, por un eléctrico. Véndesenos un futuro cegador de mobilidade eléctrica, pero o que hai agora mesmo é algo moito máis limitado. Non vai ser posible que todos teñamos un coche eléctrico, e tampouco vai resultar rendible facelo. Máis ben, o que temos que facer é modificar os comportamentos relacionados coa mobilidade. Temos alternativa para facelo todo pero non á mesma escala que o estamos facendo.

Cando analiza o cambio climático, lémbranos que desestabilizamos o clima do planeta. A historia da humanidade comeza a desenvolverse tras a última glaciación que se produciu durante o Holoceno, unha época climática óptima para os humanos e que permitiu a aparición da agricultura, hai pouco máis de dez mil anos. A época actual, a do cambio climático, coñécese como Antropoceno, unha na que cultivar alimentos vai ser moito máis difícil, con longos períodos de seca punteados por outros de inundacións. Se o Holoceno permitiu a expansión da humanidade, o Antropoceno pode supoñer a súa condena.

A relación de nons termina co capítulo que afirma que NON sairemos nunca desta crise. Para Turiel o problema é o capitalismo. Ou para ser máis precisos, é a necesidade de continuo crecemento económico inherente ao sistema capitalista. O diñeiro que se inviste hai que recuperalo cun certo interese, e é este interese composto o que xera a necesidade do crecemento. Sen un interese o suficientemente alto o capitalismo deixaría de existir, sería outra cousa.

A situación de descenso enerxético forzado vai xerar unha contracción económica, que non será constante nin tampouco igual en todas partes do mundo. Este descenso económico será de tal calibre que levará por diante o capitalismo. Non hai marxe para a negociación. Non hai nada que se poida facer dentro do capitalismo. Mentres non abandonemos este sistema a crise non acabará nunca.

Photo by Mario Tama/Getty Images.

E, conclúe, temos que saír á rúa e explicar o problema real. E, unha vez debatido o asunto, chegariamos a conclusión de que fai falta adaptarnos a unha contorna de decrecemento forzado e comezariamos a falar de como chegar a unha nova sociedade que poida xerar emprego e benestar sen necesidade de crecemento.

Para aqueles, que a pesar da advertencia de Turiel, seguen sendo partidarios do “pensamento positivo” poden ler só o último capítulo deste libro que ten o suxestivo título de “Que é o que realmente fai falta cambiar”. Daquela, ao final desta lectura, lles quedará un resaibo menos amargo.

Para concluír esta recensión é pertinente sinalar que a mediados de xaneiro de 2023, no cume de Davos, o secretario xeral da ONU, António Guterres, acusa as multinacionais dos combustibles fósiles de mentir sobre o impacto do seu negocio no clima planetario. “Do mesmo xeito que a industria tabaqueira, os responsables deben render contas”, aseverou Guterres. Se xa sabemos que o zume do capitalismo é o responsable do desastre, estamos moito máis preto de saber que isto só se arranxa cambiando o sistema. É hora de cuestionar o paradigma capitalista. Para evitar outros problemas fagámolo tendo en conta os  datos científicos.  Esta é a proposta principal deste libro.