reseñas 23. En casa:una breve historia de la vida privada.

 

                                                                Bill Bryson 

                                                (EEUU. Deas Moines, Iowa. 1951).

  

En casa: una breve historia de la vida privada.

 

RBA, 2011.

Biografía.

Bryson mantén unha relación constante con Europa, especialmente coa Gran Bretaña. Primeiro como viaxeiro e logo nunha multitude de ocupacións e responsabilidades varias como nun hospital psiquiátrico onde coñeceu á súa esposa Cynthia, naquel momento enfermeira na institución.

Iniciou a carreira de Xornalismo  na Universidade de Drake, pero interrompeuna para viaxar por Europa. En 1975 volve aos EEUU para completar os estudos de grao que abandonara en 1972. Rematados en 1977 regresa ao Reino Unido, instalándose en North Yorkshire, onde permanece ata 1995.

Aínda que tamén se dedicou ao ensino (chegou a ser reitor da Universidade de Durham), exerceu de redactor xefe da sección de negocios en The Times e mais tarde subdirector de noticias nacionais en The Independent), chegando a obter o cargo de comisario para a defensa do patrimonio inglés.

De novo viaxa aos EEUU xa liberado do traballo asalariado e dedicándose en exclusiva á escritura. En 2003 cruza outra vez o Atlántico e establécese no Reino Unido, ata o momento.

 Ademais de O corpo humano (2020) é autor de, entre outros libros superventas, Unha breve historia de case todo (2003 /  2014)) (Premio Aventis de libros de ciencia e finalista do Premio Samuel Johnson); Una muy breve historia de casi todo (2008); Un paseo polo bosque(2014); En casa: unha breve historia da vida privada (2011); Nas antípodas(2006); Aventuras e desventuras do Mozo Centella(2011); 1927: un verán que cambiou o mundo (2015); Menuda américa (2000/1994) e Shakespeare (2009).

                                                   www.billbryson.co.uk/athome

               

            Por Esteban López Figueroa.

    Profesor no Programa Universitario de Maiores. Universidade de Vigo. Historia da ciencia, a tecnoloxía e a cultura II, desde o s. XV ata o presente.

Atopámonos ante unha obra que é sen lugar a dúbida un raro e delicioso espécime. Como todos os do seu autor de entrada é de clasificación dubidosa: historia, divulgación da ciencia, antropoloxía, socioloxía ou historia da ciencia…?. Un pouco de todo, un conxunto de textos transversais que repiten o enfoque da súa anterior obra: Unha breve historia de case todo, un éxito irresistible pola súa sinxeleza e accesibilidade para calquera tipo de lectores.

  Bryson produciu unha numerosa obra que reflicte na súa eclecticismo de temas a súa propia biografía: unha nacionalidade difusa, unha formación académica leve, dedicacións profesionais dispares, unha saúde precaria en ocasións, un viaxeiro empedernido, etc.

Desta brevísima recensión biográfica (á que se poderían engadir outros moitos outros curiosos datos, como por exemplo a súa participación nun maratón de celebridades en Sicilia (2006) tras pasar un ano gravemente enfermo e con secuelas importante) despréndese que estamos ante un personaxe hiperactivo, característica que se reflicte na súa produción literaria, variada e inclasificable en gran medida.

As súas obras tratan de viaxes, socioloxía, lingüística, ciencia, historia da ciencia e outro temáticas pero ningunha delas pódese adscribir dunha maneira clara no sentido ao uso a temática específica algunha. En todas elas manexa a linguaxe con mestría, sempre buscando a simplificación móstrase cómico, ás veces sarcástico e sempre ameno como unha boa novela de suspense.

 

En 2003 publicou “Unha breve historia de case todo” de enorme éxito.

“En casa: Una breve historia de la vida privada” publícase en 2010 tivo un impacto menor a pesar de que é un texto mais elaborado e que o seu fío condutor fai máis coherente o conxunto.

De entre o resto das súas obras cabe destacar:

 

Nomadland.2020.

- The lost continent, (1989). O seu primeiro libro. Sobre os EEUU das pequenas cidades. Nel reflicte a súa decepción ao atopar un país moi afastado da imaxinación que forxou na súa mocidade xa que a longo de todo unha ano de viaxe por case todo o territorio atopouse con pobreza e miseria moi afastados de “o gran soño americano”. 

Un asunto moi similar, vinte e un anos antes, ao tratado na oscarizada en 2020 Nomadland de Chloé Zhao.

Notes from a Small Island
(2003).

 

- Notes from a Small Island, (2003). Foi votado polos lectores como o mellor resumo da identidade e o estado da nación británica e seguramente pesou moito na súa elección como comisario para a protección defensa do patrimonio inglés (English Heritage).

- A walk in the woods, (2015) un relato autobiográfico sobre a gran camiñada polos montes Apalaches, case 3.000 km, que realiza xunto ao seu amigo Stephen Katz (co que xa viaxara por Europa na mocidade) e que foi levado ao cinema, Un paseo polo bosque, cunha repartición estelar: Robert Redford no papel de Bill Bryson, Emma Thomson no da súa esposa Catherine e Nick Nolte no do seu vello e cascarrabias amigo Stephen Katz.A crítica non foi moi favorable pero a talla dos actores a redime. Tamén o feito de ver representado o carácter de Bill despois de facerse adicto aos seus libros.

Bryson recibiu numerosas críticas fundamentalmente da camarilla institucional, especialmente sobre as de asunto lingüístico. Con todo sendo certo que as súas obras non nacen do procedemento sistemático de produción universitaria ao uso tamén o é que os seus textos son absolutamente rigorosos, tanto que un importante científico describiu humorísticamente os seus textos como “molestamente libres de erros” .

  Na miña opinión débese sinalar que a crítica académica esta alentada en numerosas ocasións pola envexa e pola defensa sen concesións do grupo de sabios establecidos. Os exemplos de escarnio e ninguneo sobre os non integrados no sistema son numerosos.

  Dous exemplos:

- John Harrison (1726-1776). Creador do cronometro mariño que resolveu o problema fundamental da navegación precisa: a determinación da lonxitude xeográfica. Poden coñecerse as súas vicisitudes para ser recoñecido e premiado en: Lonxitude. D Sovel (1995).

   

- Georges Lemaître (1894-1966). Fisico e sacerdote xesuíta promotor da teoría cosmológica do Big Bang cuxo nome (el chamábaa ovo primixenio) naceu do sarcasmo do científico establecido Fred Hoyle no transcurso dunha charla radiofónica na BBC en marzo de 1949. Hoyle argumentaba que Lemaitre queríalles coar unha intervención divina no instante da creación. Einstein pensaba igual, aínda que condescendiente afirmaba sobre a teoría de Lemaître “… realmente é unha bobada, pero está moi ben argumentada”. É moi razoable pensar que Lemaître pola súa condición de crente estivese convencido desa posibilidade pero na súa actividade profesional e pública nunca se apartou do razoamento puramente científico. Léase por exemplo A invención do Big Bang. P. Luminet (2004).

Outros casos similares son os de:

  - Benoît Mandelbrot precursor da Xeometría Fractal.

  - Jose Antonio Mariña no ámbito da Filosofía.

  Aínda que xa integrado no sistema universitario (chegou a ser chanceler da universidade de Durham - segue ligado a ela - e foi galardoado con títulos honoríficos por numerosas universidades) segue recibindo acidas críticas como que “… é un mero divulgador”.

 

O autoritarismo científico (2010).

    Pero a divulgación científica merece ser recoñecida como un pata mais do desenvolvemento científico e absolutamente necesaria, tal como defende Javier Peteiro Cartelle:

“… a divulgación é fundamental para paliar a diferenza crecente entre o coñecemento alcanzado pola comunidade e o que é posible a un individuo. Mais se temos en conta que a maioría dos científicos son ignorantes do que esta fóra do seu campo de investigación; tamén para eles é importante a divulgación do saber dos outros. Danse así dúas formas extremas de comprensión: a rigorosa, que utiliza o formalismo propio da especialidade de que se trate e a divulgada que usa unha linguaxe comprensible fora del ” (Peteiro, 2010. O autoritarismo científico p.26 ).

     

Cadeiras Chippendale

    O libro recensionado é unha historia da vida privada, como se indica no subtítulo, unha disciplina relativamente recente con algúns antecedentes en anos 30 do século XX e pódese fixar o seu nacemento na gran obra de Ariés e Duby, Historia da vida privada, 1987 (ed. Taurus). 
Trátase dunha historia do cotián que analiza cuestións tidas por menores ata o momento: o cotián, o íntimo, os afectos, a sexualidade, os avances materiais que simplifican e fan mais pracenteira a vida.

Unha planta da reitoría de Norfolk.
Según os planos orixinais de Edward Tull

Na obra Bryson utiliza o fío condutor das diferentes estancias dunha casa parroquial do século XIX en Inglaterra (precisamente a súa casa) pero podería ser en gran medida unha casa similar en calquera outro lugar, fundamentalmente pola capacidade do autor para fixar arquetipos e de atravesar as diferentes épocas con soltura. No índice pódese seguir por exemplo: …3. O hall; 4. A cociña; 5. Lavadoiro e despensa; 6. A caixa de fusibles; 7. O comedor;… 15. O dormitorio; 16. O baño; 17. O faiado.

Tomemos como exemplo o epígrafe A caixa de fusibles.

Neste capítulo evidentemente non se trata dunha estancia en se mesma e ademais non hai fusibles ata a chegada da corrente eléctrica a finais do século XIX pero Bryson aproveita para facernos viaxar no tempo e descubrir a importancia, uso e custos de producir luz, de iluminar a escuridade. O relato comeza polo feito catastrófico consecuencia da segunda guerra mundial na que estaba totalmente prohibida calquera iluminación para evitar proporcionar referencia aos bombardeiros nazis (chegou a multarse ter acendida a luz dun acuario, aínda con todas a contras e cortinas pechadas). Como consecuencia o número de feridos e mortos en accidentes de circulación, e tamén de meros paseantes, foi moi elevado. Certamente este foi un período excepcional. 

A continuación coñeceremos con resolveuse o problema desde a antigüidade co uso de candeas, lámpadas de aceite, teas etc. En definitiva tratando de queimar lentamente algún tipo de graxa ou aceite cuxa chama proporcione un nivel minimamente eficaz de iluminación.

Mozo británico compara unha bombilla xigante cunha antiga lámpada romana en decembre de 1944

 Fred Morley / Getty

A historia realmente é a do desenvolvemento da eficiencia, primeiro queimando algo e recentemente mediante a tecnoloxía emerxente no século XIX da electricidade e as lámpadas de diferentes tipos. Se comparamos soamente a potencia veremos que unha boa candea podía proporcionar 1 w de potencia e unha lámpada media, de hai 10 anos, 100 w. Ambos os artefactos para iluminar unha habitación típica. Se nos fixamos na medida da iluminación constataremos que a eficiencia multiplicouse por 10 aproximadamente co advenimiento da tecnoloxía LED: cunha lámpada led que consuma 10 W iluminamos aproximadamente co mesmo nivel que cunha incandescente de 100 w.

Tamén coñeceremos que durante estes tempos os costumes nas horas de escuridade curiosamente non eran moi distintas, polo menos nas cidades, ás presentes: as horas de traballo e de asueto estendíanse moi parecidamente ás de hoxe en día. Ceas ás nove e sobremesas ata as once da noite. E as fins de semana, e entre semana tamén, os mais adiñeirados celebraban festas que se alongaban ata as catro da madrugada (hora na que se adoitaba servir un resopón) ou mesmo ata o amencer. Seráns nos que ao custo de viandas e bebidas había que engadir o non pequeno da iluminación utilizando numerosas candeas ou candís. Os horarios de traballo dos diferentes oficios urbanos prolongábanse así mesmo durante as horas de escuridade. 

Lendo á luz dunha candea.

  Saberemos tamén que as mellores candeas fabricábanse con cera de abella, proporcionaban unha luz cálida e intensa en comparación coas demais e o cheiro era moi levadío senón agradable. Pero as clases menos favorecidas tiñan que fabricalas con graxas animais derretidas, proporcionaban pouca luz, bastantes fumes e en xeral desprendía un cheiro nauseabundo que aumentaba segundo envellecían. Aínda por riba nas comúns épocas de crises (case como agora) a pobreza era dobre xa que á fame sumábase a falta de luz. Aínda por riba os fabricantes atentos a maximizar o beneficio do seu capital conseguiron que o parlamento do Reino Unido prohibise a fabricación caseira de candeas. Algo exactamente igual ao que os produtores de electricidade conseguiron en España en 2012: prohibir, ou penar, a produción de enerxía por medios alternativos para uso particular. Normativa que afortunadamente foi derrogada de igual maneira que o foi a de prohibición de fabricar candeas caseiras. Pero os modos con que se manexa o capital vemos que segue sendo os mesmos mais de trescentos anos despois…

O relato continúa repasando os diferentes produtos utilizados para queimar na produción de luz e calor sendo un deles e durante algunhas décadas o chamado espermaceti das baleas, especialmente o que acumulan na súa cabeza de forma moi abundante os cachalotes. Isto case acaba coa especie.

 Menos mal que a un innovador e emprendedor industrial ocorréuselle reutilizar os restos da combustión do carbón moi abundantes debido ao crecemento continuo das máquinas de vapor para todo tipo de usos. Mediante unha destilación apropiada produciu un combustible suficientemente eficaz para ser carburado na produción de luz. E a un prezo moi por baixo do de espermaceti de balea. Certamente era moito mais barato pero producía tal cantidade de feluxe que Bryson cóntanos que unha participante nun sarao deixou relatado que acabaran coa cara totalmente tiznada e o traxe feito uns raposos… pero moi contenta…

Con todo este feliz descubrimento, que recibiu o nome de keroseno, salvou ás baleas da extinción, polo menos naquela época, aínda que as consecuencias do uso de tal produto seguímolas padecendo hoxe en día xa que a produción de queroseno podémola considerar precursora das hoxe chamadas industrias do plástico.

Do éxito do keroseno- ou queroseno- xurdiu o interese por un produto natural ao que nunca se prestou atención, bastante pestilente e de difícil manexo e de pouca utilidade ata o momento, que manaba na superficie dalgúns lugares. Ata que un espabilado inspector de educación ocorréuselle que destilándoo podería obterse queroseno pero realmente a idea innovadora foi o tentar extraelo mediante bombas de achique similares aos pozos de auga. Buscou financiamento e dedicouse a perforar en terreos, non en balde denominados oil Creek, sen éxito algún ata que catro anos despois cando, xa crebada a empresa tiña que abandonar o intento, manou dun dos pozo un chorrito de produto e isto foi suficiente para que nos meses e anos sucesivos producísese unha burbulla económica que levou á quebra a numerosos investidores (como segue sendo habitual nas burbullas). O señor inspector tampouco obtivo beneficio algún. Con todo a sociedade obtivo como resultado da destilación unha fracción de queroseno de gran calidade e a un custo menor que o gas de carbón. A iluminación e a calefacción dos fogares fíxose moito mais alcanzable ás economías familiares. Unha consecuencia derivada de poder contar con mais horas de luz é que o hábito de lectura púidose desenvolver en todas as capas sociais e así a segunda metade do século XIX as editoriais de xornais e libros tiveron un florecemento sen parangón. Bryson apunta que no Reino Unido pasouse de cento cincuenta  xornais e revistas a principios do século XIX a mais de cinco mil a finais.

Non soamente a sociedade beneficiouse, polo menos naquel momento, do uso do petróleo. Un avezado comerciante de porcos, o señor Rockefeller, aproveitando a ruína da burbulla fíxose co 90% dos terreos e produción de petróleo. E aí segue. Ocorreu tamén que da destilación do petróleo a metade aproximadamente era outro produto moi volátil e sen aplicación, a gasolina. Xa sabemos que poucos anos despois púidoselle dar uso nos motores de explosión duplicado os beneficios do flamante propietario.

O resto da historia xa nos é mais próxima coa adopción do gas cidade (nos seus inicios un derivado do carbón) o petróleo, pero sobre todo da electricidade tras a denominada “guerra de correntes” entre o vilán Edison e o honesto Westinghouse, disputa que gañou o segundo coa inestimable axuda de Nicolás Tesla (axuda que antes rexeitara o primeiro). Pero esta é outra historia.

Perspectiva dunha escaleira
por Thomas Malton.

E desta índole o resto dos capítulos nos que podemos gozar entre outros moitos coñecementos: das provisións, enxoval e organización dun banquete; que un dos principais motivos de falecemento por accidente foi a caída polas escaleiras, coñecemento complementado coas instrucións para o seu correcto deseño; da evolución dos costumes que fixan as normas para o decoro no vestir e o comportamento.

Peiteao extremo: A señorita Prattle consulta ao doutor Double Fee sobre o seu tocado Panteón

E así durante mais de seiscentas páxinas de lectura dun texto sempre denso, trepidante, pero fluído e, sobre todo, divertido. Podemos contar ademais cunha ampla bibliografía, case trinta páxinas, e dun índice analítico, outras trinta.