 |
| José Antonio Fernández Ordóñez (1933-2000) |
Éditions du Linteaus
Editores, 2012.
Fillo do tamén enxeñeiro de camiños Francisco Fernández Conde. En 1954 ingresou na Escola Especial de Enxeñeiros de Camiños. Acabada a carreira, empezou a traballar en IDEAM, oficina de estudos e proxectos que o seu pai fundara con Santiago Corral. Entre os seus primeiros traballos figuran os de prefabricación industrial de pontes, realizados por encargo de PACADAR, empresa ligada tamén ao grupo familiar. Con este motivo, en 1962 viaxou por Europa e América para visitar fábricas de formigón pretensado prefabricado e, en setembro de 1968, á Unión Soviética. En 1971 e 1972, bolseiro pola Fundación March, realizou un estudo técnico e social da prefabricación.
En 1960 foi nomeado profesor adxunto de Estilos Artísticos, na Escola de Camiños. En 1962 empezou a colaborar na revista O Cervo e, tras o seu doctoramiento en 1973, pasou a ser encargado da cátedra de Historia e Estética da Enxeñería que obtivo por oposición en 1981.
Promoveu traballos de catalogación de obras públicas históricas que deron lugar a varias publicacións sobre pontes, presas e estacións de ferrocarril, diversos ensaios sobre a obra de Eugène Freyssinet ou a monografía de Eduardo Torroja. En 1968 gañou, con Julio Martínez Calzón, o concurso para o proxecto da ponte de Juan Bravo, sobre o paseo da Castellana, en Madrid. En 1971 promoveu, coa colaboración de Eusebio Sempere, a instalación na contorna da ponte, dun museo de escultura abstracta. A instalación, colgada das pilas, da escultura A sirena varada, de Chillida, provocou unha viva polémica. Outros proxectos destacados realizados con Martínez Calzón, todos eles mixtos de formigón e aceiro, foron o do Nou Pont do Diable en Martorell, o de Tortosa, sobre o Ebro, o de Alcoy, o do Arenal de Córdoba, sobre o Guadalquivir, e a ponte do Centenario, en Sevilla.
Coincidindo coa transición política española, foi elixido presidente do Colexio de Enxeñeiros de Camiños (1974-1979), desde donde impulsou a apertura da súa profesión ao mundo da cultura e ao diálogo coa sociedade, con intervención en todos os debates técnicos da época. Algúns fitos do seu mandato foron, á parte da aprobación de novos estatutos e a apertura de catorce delegacións rexionais, a creación dunha cooperativa de crédito e a compra e rehabilitación, para sede do Colexio, do palacete Garay, de Manuel María Smith, na rúa Almagro de Madrid. Impulsou a realización de exposicións sobre grandes figuras da enxeñaría e creou, con Juan Benet e Clemente Sáenz, a colección de libros de Ciencias, Humanidades e Enxeñaría.
En 1980 foi nomeado colexiado de honra catro anos despois foi fundador do Centro de Estudos Históricos de Obras Públicas ( CEHOPU), colaborando nas súas exposicións e publicacións.
Entre os seus traballos destacan tamén o proxecto da montaña Tindaya, onde colaboraba o seu fillo Lorenzo, arquitecto, ou o seu último gran proxecto, que non chegou a ver terminado, que foi o da ponte do Infante Don Henrique, no Porto. O seu discurso de ingreso na Real Academia de Belas Artes de San Fernando estivo dedicado en 1990 ao pensamento estético dos Enxeñeiros.
Vogal do Real Padroado do Museo do Prado, nomeado en 1993. Foi presidente do mesmo desde novembro dese mesmo ano ata o seu falecemento en 2000.
"Gustaríame que se me lembrase pola substitución das cubertas do Prado", adoitaba dicir Fernández Ordóñez ante a necesidade de cambiar unha estrutura que filtraba auga ata os cadros de Velázquez. O proxecto inicial converteuse nun novo plan de ampliación en cinco edificios, ordenación das coleccións e 27 novas salas no edificio Villanueva. Durante o seu mandato aprobouse o proxecto do arquitecto Rafael Moneo para os novos usos na zona do claustro dos Jerónimos.
Cando se fala de formigón, soe asociarse cun material recente, incluso ás
veces se relaciona con paisaxes construídas pouco afortunadas esteticamente.
Sen embargo, si se coñece realmente este material, esa imaxe non se corresponde
coa súa esencia. Na realidade, nin o formigón é un material novo, nin pese a
abusos cometidos, na súa natureza está servir para construcións pouco refinadas
esteticamente.
O nacemento do formigón non é froito da época da industrialización. Polo
contrario, trátase dun material que ten varios miles de anos.
O formigón forma parte dos materiais conglomerados, que se fabrican unindo pequenas
partículas pétreas, de diferentes tamaños, mediante un conglomerante (o
cemento) que aglutina estas partículas (áridos) ó reaccionar quimicamente co
terceiro material básico do formigón: a auga, convertendo a mestura heteroxénea
de áridos e cemento nun material similar a unha rocha, coa vantaxe de que
mentres non endurece se lle poden dar formas moi diversas.
O formigón foi amplamente empregado polos romanos, hai mais de dous mil anos. Fabricábano cun cemento de orixe natural, que obtiñan mesturando cinzas volcánicas con cal viva. Un importante depósito destas cinzas atopábase en Pozzuoli, cerca de Nápoles, ó pé do Vesuvio. Esta é a orixe do nome do actual cemento de puzolana.
 |
| Figura 1. Vista exterior do Panteón de Agripa (Roma) |
O emprego do formigón decaeu co ocaso da civilización
romana, durante a idade media e os séculos posteriores
Faro de Eddystone
Empregouse
para elo un cemento a base de rochas calcarias con impurezas de arxila (1756).
Sorprendentemente as impurezas de arxila non só non prexudicaban a calidade do
material, senón que a aumentaban. Xa no primeiro terzo do século XIX, comezan a
fabricarse cementos moendo conxuntamente rochas calcarias e arxila. Pero non é
ata mediados deste século XIX que se fabrica o primeiro cemento artificial (que
recibiu o nome de cemento Portland) no que a mestura de rochas calcarias e
arxila se coce en forno antes de moer, mellorando ostensiblemente as súas
propiedades. Este cemento, obtido en forno, substitúe así ó obtido polos
romanos a partir de rochas de composición similar, nas que as altas temperaturas
nas que se formaban eran consecuencia natural da súa procedencia volcánica.
O formigón fabricado artificialmente en fornos, comeza a empregarse a
mediados do século XIX como alternativa a outros materiais construtivos como o
aceiro, a madeira ou a pedra natural.
O formigón ten unhas propiedades similares ós dun material rochoso. Boa
resistencia cando se comprime, pero rompe con facilidade cando se somete a
esforzos de tracción que tenden a estiralo
 |
| Figura 2. Joseph Monier. Debuxos da patente alemá de 1880 (Gössel &Leuthauser, 2001) |
O primeiro formigón armado con aceiro no seu interior, ou alomenos a súa primeira patente, rexístraa un xardineiro francés, chamado Joseph Monier, que en 1867 obtén unha licenza para a fabricación de pezas de xardinería feitas cunha armazón de aceiro recuberto de formigón, conseguindo reducir considerablemente o espesor dos elementos. A Monier atribúese tamén a construción en 1875 da primeira ponte de formigón armado, nos xardíns do Castelo de Chazelet en Francia, cunha distancia entre apoios duns 14 metros. Na Exposición Universal de París de 1885, Monier e o enxeñeiro francés François Coignet, asociados, presentan elementos estruturais realizados en formigón armado, coma vigas e bóvedas así coma conducións tubulares.
 |
| Figura 3. Edif.de vivendas en París (1902-1905) Auguste Perret. A.Phillips. |
Nos primeiros anos do século XX comeza a utilizarse o formigón armado en obras singulares, e para usos diversos. Comezan a construírse os primeiros edificios realizados integramente en formigón armado (Hennebique & Perret 1902-1905, París). Así mesmo empeza a incluírse o estudo deste novo material e os seus primeiros procedementos de cálculo, nos programas das carreiras técnicas nas universidades.
 |
| Figura 4. Cuberta do Hipódromo da Zarzuela, Madrid. Eduardo Torroja. CEHOPU. |
Un gran salto no uso de formigón en elementos de grandes dimensións, produciuse coa aparición do formigón pretensado, a principios do século XX. Esta técnica permite construír estruturas que cubren grandes distancias entre apoios, como poden ser: pontes en canles de ríos caudalosos, grandes vales en paisaxes montañosos, ou amplas distancias en vías que salvan accidentes costeiros mariños. Amais, o pretensado mellora con elegancia solucións a problemas de grandes cubertas, conseguindo aumentar a separación entre pilares intermedios. Tamén resulta útil no caso de depósitos nos que debe garantirse a súa estanquidade, evitando o risco de fugas por fisuras no formigón.
A invención do formigón pretensado débese ó enxeñeiro francés Eugène
Freyssinet, que foi amais de construtor, empresario e inventor de recoñecido
prestixio. Freyssinet proviña dunha familia de artesáns rurais, que rexentaban
un muíño de fariña, e que pasou por dificultades e escaseza de recursos. Dende
moi novo estivo e contacto cos artesáns dos distintos oficios que reparaban e
introducían melloras no muiño familiar, aprendeu as súas técnicas e desfrutaba
con elas. Formouse como enxeñeiro nas prestixiosas Escola Politécnica e Escola
de Pontes e Camiños de París. O seu primeiro traballo como enxeñeiro foi na
Oficina de Pontes e Camiños da localidade de Moulins, no interior de Francia,
asesorando a alcaldes rurais no proxecto e execución de pontes. Tivo así ocasión
de poñer en práctica as súas vocacións de proxectista e de construtor, gañando
prestixio entre as autoridades con solucións enxeñosas e económicas. A
necesidade de agudizar o seu enxeño veuse incrementada coa primeira e a segunda
guerras mundiais. Por un lado serviu coma oficial no exército, e por outro foi
o enxeñeiro que proxectou, reparou e dirixiu numerosas construcións que nesa
época se usaron para fins militares.
En 1928 Freyssinet inventa e rexistra a primeira patente de formigón
pretensado, unha patente que como el mesmo dixo, “iba revolucionar a arte da
construción”
 |
| Figura 5. Construción dos hangares para dirixibles. Aeroporto de Orly por E. Freyssinet.(Regalado, 1999) |
Freyssinet poñía a intuición enxeñeril por diante de grandes deducións matemáticas, nunha época na que os modelos de comportamento do material aínda non eran ben coñecidos. El mesmo tivo que reformulalos xa que se atopou con problemas de deformacións non previstas nas primeiras estruturas de formigón que proxectou, que corrixiu con gran lucidez, introducindo gatos hidráulicos para compensalas. Empregou con mestría encofrados modulares en obras como os senlleiros hangares de dirixibles do aeroporto de Orly (París 1923, destruídos en 1944 por un bombardeo durante a guerra) que permitían un rápido avance nas tarefas de construción, e por outro lado gañar rixidez grazas á súa forma de lámina pregada. Tiña interiorizado que desperdiciar material era traizoar os seus principios. Estaba dotado dunha alta consideración pola misión social dun construtor, do que entendía que depende en gran medida a prosperidade ou decadencia, a felicidade ou infelicidade da comunidade para a que traballa.
Durante todo o século XX seguiuse avanzando no coñecemento e na utilización
do formigón para todo tipo de obras. Unha mostra de exemplos ilustrados desta
época pode atoparse en
Bibliografía
Cassinello, F. (1996). Construcción.
Hormigonería. Alcorcón (Madrid): Rueda.
Fernández Ordóñez, J. A.
(1978). Eugène Freyssinet. Barcelona: 2c Ediciones.
Freyssinet, A. E. (1992).
Asociación por la Memoria y el Reconocimiento de los Trabajos de Eugène
Freyssinet. Obtenido de Association Eugène Freyssinet:
http://efreyssinet-association.com/
Gordon, J. (2004). Estructuras
o por qué las cosas no se caen.
Madrid: Calamar Ediciones.
Gössel, P., &
Leuthäuser, G. (2001). Arquitectura del siglo XX. Köln: Taschen.
Guyon, F., Rui-Wamba, J.,
& Fernández-Alba, A. (2003). www.esteyco.com. Obtenido de
Fundación Esteyco:
https://www.esteyco.com/wp-content/uploads/2017/02/eugene-fressynet.pdf
Regalado, F. (1999). Breve
introducción a las estructuras y sus mecanismos resistentes. Alicante:
Cype Ingenieros.
Risebero, B. (1982). Historia
dibujada de la arquitectura. Madrid: Hermann Blume.
[1] “Eugêne
Freyssinet. Un ingeniero revolucionario”, Javier Rui-Wamba et al., Fundación
Esteyco, 2003
[2] Máis
popular é a súa neta, Ana Torroja, do grupo Mecano
