reseñas.16. Loxandra.

María Iordanidu. Constantinopla, 1897- Atenas, 1985

                                                                     Loxandra.

 Acantilado, 2018.

  OUTUBRO - NOVEMBRO de DOUS  MIL VINTE

Biografía

   María Iordanidu naceu en Constantinopla en 1897, de nai constantinopolitana, Eufrosini Mangu, e pai orixinario da illa de Hidra, Nicolás Kriesís. Viviu no Pireo gran parte da súa infancia. Ao regresar a Constantinopla ingresou coma interna no Colexio Americano. No verán de 1914, cando aínda lle faltaban dous anos para se graduar, foi invitada a pasar as vacacións polo seu tío, estabelecido en Batumi, Rusia. Entre tanto, porén, estalou a Primeira Guerra Mundial e viuse obrigada a permanecer alí durante cinco anos.

En Rusia estudou no Liceu ruso.

            María Iordanidu viuse obrigada a loitar pola súa supervivencia, porque ao final da Primeira Guerra Mundial a situación económica da súa familia era desastrosa. As tres linguas estranxeiras que coñecía axudárona eficazmente na súa carreira profesional ata os sesenta anos. Comezou a traballar en Constantinopla. Máis tarde pasou a Alexandría e finalmente a Atenas, onde se estabeleceu definitivamente co seu home a partir de 1923.Tivo dous fillos.

            O seu primeiro libro, Loxandra, escribiuno aos sesenta e seis anos, é dicir en 1963. En 1965 escribiu Vacacións no Cáucaso, en 1978 Coma paxariños loucos, en 1979 Nas voltas do círculo e finalmente o 14 de decembro de 1981 publicouse O noso patio.

            Pola súa obra e especialmente por Loxandra foi galardoada coa Cruz de Ouro e co Título de Dama do Trono Ecuménico de Constantinopla.

            María Iordanidu morreu en Atenas en novembro de 1985.

           (Tradución da  nota biográfica da edicición grega da novela)   

           

 

            Por  Oscar Soto Fernández  *

  

Finais do século XIX. Constantinopla – nunca escoitaredes un grego dicir Istambul- é un formigueiro de xentes de todas partes: turcos, armenios, tártaros, albaneses, xudeos, rusos, ingleses, franceses, eslavos, kurdos, levantinos, etc., e gregos, os habitantes máis antigos da cidade desde que no séc. VII a.C. fundaran unha colonia nun lugar estratéxico á entrada do Bósforo, en fronte de Calcedonia, outra colonia grega, o cal significaba que o comercio co mar Negro quedaba controlado por eles dende eses dous “xibraltares”, un en Asia, outro en Europa. Despois viñeron os romanos, os gregos bizantinos, os francos, os turcos, e a cidade mudou de nome e chamouse Istambul. Mais sempre quedaron os gregos, e moitos miles, polo menos ata comezos do século XX. E que ironía lingüística! Os turcos déronlle á cidade un nome grego, ignoro se consciente ou insconcientemente: Istambul procede da frase grega istimboli, que non significa outra cousa máis que “á Cidade” ou “na Cidade”. Non era fácil eliminar o substrato heleno de case tres mil anos por moito que as guerras de conquista mudaran países, mandatarios e topónimos. Na novela a paisaxe física e humana aínda é a de Asia menor (a Mikrá Asía grega) e Turquía non existe; estamos nos derradeiros anos do outrora inmenso Imperio turco otomano.

Iordanidu coa súa avoa Loxandra.

     Pois aí estaba Constantinopla ou simplemente Cidade, con maiúsculas, nome que segue a ser o  que lle dan aínda hoxe os gregos: a Cidade (i Poli), coma se non houbese outra. Este é o marco físico e emocional da novela que desde aquí vos invito a ler. Eu non sei se esta é una gran novela –deixo iso para os críticos-, o que si podo asegurar é que estamos perante unha vida de novela dunha protagonista fenomenal: Loxandra, a avoa da autora.

Unha serie na década dos 80 de trinta capítulos, producida pola ERT, varias adaptacións teatrais e traducións ao inglés, francés, italiano, catalán ou castelán, en fermosa tradución de Selma Ancira, ou discos inspirados na novela, falan do éxito da obra, unha saga familiar na que moitos, os que tivemos a sorte de vivir unha infancia nunha familia extensa, podemos vernos reflectidos, polo menos en parte: avós, tíos, curmáns, pais, irmáns, parentes achegados ou distantes, xente que vai e vén, mais que toda xira ao redor coma planetas dun astro central, a figura case omnipotente da avoa e xérmolo desa extensa saga, na que é fácil perderse, porque son moitos os personaxes e con nomes de sonoridade moi distinta á que estamos afeitos. Por riba deles, coma un novo Coloso de Rodas, cunha perna a cada lado, emerxe a figura da protagonista para manter unida a familia cando xurden as desavinzas, para axudar os que teñen problemas económicos, para asistir aos partos e curar as enfermedades coa auga milagreira da fonte da Virxe de Baluklí, e os feitizos do mal de ollo, e para lles dar a todos, un día após outro, de comer, porque o salón do trono de Loxandra é a cociña, a casa, o seu reino.

Selma Ancira

Mais –acho eu- xa non hai Loxandras nin existe o seu mundo. Un mundo prendido dun anaco de tea vella dun vestido de súa nai que lle serve para coser un babeiro para un meniño acabado de nacer na familia. Unha metáfora da continuidade, porque  a sensación que transmite a lectura é a dun mundo inmutable e idéntico dende hai séculos, por moito que se decore      máis que de espírito, de olores e sabores intraducíbeis que aínda se poden percibir hoxe nunha viaxe atenta polas tabernas tradicionais do Pireo e da vella Atenas, a que rodea a Acrópole. Mais tamén espreitamos o final dese mundo nas batallas que se están librando nos confíns do territorio: a guerra de Crimea, o levantamento de Creta, a guerra Ruso-Turca. Todo segue a ser igual, mais nada é igual. E diso decátase Loxandra cando se trasladan de Makrojori para se instalar no barrio de Pera: a casa nova xa non ten sitio para que durman os convidados, nin patio, nin pozo nin cisterna onda poida vivir Güi-güitzís, o xenio da casa. Agora hai ata gregos que non van ao hamam: báñanse nunha tina na casa e coa mesma auga lavan a cara e o traseiro. Os europeos son uns porcos!, -afirma Loxandra. Porque os gregos de Constantinopla dentro do seu ser eran Asia, e moitos miles habitaban en Constantinopla cuxos barrios percorremos coa protagonista e cos numerosos personaxes da novela.

L'ILLUSTRATION.1903.
         Museo xenocidio armenio. Ereván.

      E van pasando os anos e Loxandra vai envellecendo, mais o único que percibimos é aceptación. Acepta a vida no novo barrio, acepta a morte do seu home, acepta o seu destino sen buscar a felicidade, porque a felicidade preséntase de repente cando xunta a familia toda ao redor dunha mesa chea de comida ou cunha promesa de matrimonio, mais as últimas convulsións do Imperio otomano traerán a infelicidade ata a porta da súa casa: comezaba o exterminio armenio o día máis grande da Ortodoxia, o 15 de agosto. Bulgaria, Rumanía e Montenegro declaráranse independentes, Grecia anexionara Tesalia e Epiro: A Cuestión Oriental é o decorado de fondo de toda a novela, e o telón que puña fin ao helenismo de Asia menor comezaba a baixar para finalizar unha obra que duraba case tres milenios.

            E nese mundo que esmorece, poboado por todas as razas e relixións, unha longa galería de personaxes, pinceladas dun cadro impresionista, que o lector-observador debe combinar na súa pupila para ver a forma completa. Como unha muller se pode chamar Camille? Intuimos os apuros da pobre francesa de nome tan elegante en Francia, mais completamente ridículo en grego. Temos que imaxinar o mal que o pasa cada vez que visita a súa familia política, para quen o seu nome soa igual que camela, si, o animal. E o proceso mental das turcas musulmás que, ás agachadas, lle envían a Loxandra unha esmola para que lla leve á Virxe de Baluklí ou a San Tharapis porque teñen o neno malo? E o terror do criado armenio agachado debaixo da cama de Loxandra? Pouco ou nada se conta. E así decenas de situacións son simplemente mencionadas de paso, anacos dun complexo reparto de roles humanos actuando ao mesmo tempo e no mesmo lugar.

    E unha nova guerra no horizonte, a provocada pola Megali Idea, a gran idea dos gregos de reconquistar Constantinopla agora que o Imperio otomano se desfacía en pedazos. Outro atranco na familia e un erro histórico que levará á expulsión de Turquía dun millón de gregos en 1922 (Catástrofe de Asia menor).

        Na terceira e derradeira parte da novela entramos no século XX. Constantinopla xa non é un lugar seguro para os gregos. A Grecia libre do poder otomano, Atenas, o porto do Pireo son a solución: emigrar, deixar todo e comezar unha nova vida entre gregos de Europa onde difícilmente encaixa unha grega de Asia. E a nostalxia polo paraíso perdido. E a volta a Constantinopla, desta vez a un apartamento pequeno. Resulta significativo que o tamaño das casas sucesivamente habitadas por Loxandra vai decrecendo ao mesmo tempo que a súa vida se vai acabando. E o protagonismo de Loxandra vai recuando para deixar paso a Ana, a propia autora, protagonista das novelas posteriores que seguirán escarvando nas lembranzas ata chegar a O noso patio, a derradeira novela da anciá Ana-María Iordanidu. E o comezo da Primeira Guerra Mundial. E o final dunha vida novelada ou dunha novela da vida. Unha busca do tempo perdido escrita nun estilo sinxelo e cheo de graza.

De María Iordanidu non sei máis que o que conta a nota biográfica que acompaña, idéntica, cada unha das súas obras na fermosas edicións da casa editorial grega Hestía. Nunca me interesaron as vidas dos escritores, quizás porque nas clases do instituto sempre tiña que memorizar a vida e obras de cada un.

Constantino Kavafis. 1863 -1933.

 Dos escritores interésame ou non a obra, por iso non podo discernir –nin o considero importante- o que hai de verdade e de fantasía na construcción literaria deste potente personaxe que é Loxandra. Ignoro tamén a profundidade intelectual da autora mais descubro dous detalles no texto que me fan pensar que na súa vida, camino longo, cheo de aventuras e experiencias -tomo prestado un verso da Ítaca de Cavafis- houbo tempo paralecturas atentas e das boas: os cans falan, isto é Ana Karenina de Tolstoi; noutro lugar hai un excurso sobre os kurdos, isto é Heródoto de Halicarnaso, o pai da historia, que tamén gustaba de se desviar do tema principal para darnos información preciosa sobre os exipcios ou os escitas. A iso engádese un coñecemento perfecto da antiga tradición mitolóxica do seu pobo, porque son moitas as alusións espalladas pola obra a feitos e personaxes que abrollan coma unha fonte común da que todos bebemos.

A novela logo se le porque o estilo é ameno e áxil, unha sucesión de cadros domésticos e cotiás presididos pola amor da autora pola súa avoa. Unha muller expecional, elo dunha cadea invisíbel composta por infindas matriarcas desde a orixe dos tempos. Avoas e nais que sustentaron durante séculos as familias, que aceptaron a vida tal e como lles viña dada, que se desviviron por todos, familiares ou non, e que foron felices porque non esperaban nada da vida. Un día solleiro, unha paisaxe amena, o recendo do mar e do peixe fresco, a felicidade de ver a familia xunta bastaron para debuxar nos seus rostros un sorriso eterno. E se algo se torcía, alí estaba a Virxe e os santos todos para axudar. Gústame especialmente un episodio no que Loxandra, ao non poder concebir fillos, fai un trato coa Virxe da icona familiar e entrégalle todas as xoias que posúe, e de alí a pouco consegue ser nai. Non podía ser doutro xeito.

* Profesor de grego.

Deseño: Soulbande / MVG

        Instalación: Por motivos Covid 19, non haber instalación.

        Organización: Biblioteca de Torrecedeira.