reseñas.7. La vida de las hormigas. Maurice Maeterlinck.

                                                 Maurice Maeterlinck (Gante, 1862 - Niza, 1949)

 La vida de las hormigas

 [ La vie des fourmis, 1930]. Ariel, 2018.

                                                               ABRIL DE DOUS MIL DEZANOVE

Biografía

Poeta, dramaturgo e ensaísta belga, publica os seus primeiros poemas na revista literaria e artística Jeune Belgique, onde coñece os Cantos de Maldoror (1869) do gran renovador da poesía francesa do século XIX Isidore Ducasse máis coñecido polo seu pseudónimo de Conde de Lautréamont. Coñece tamén a obra de Arthur  Rimbaud, a do místico flamenco do século XIV Ruysbroeck o Admirable, a Paul Verlaine, a Stéphane  Mallermé, a Auguste Villiers  De L’Isle-Adam e a Albert  Mockel. Influído por Novalis (George Philipp Friederich  Hardenberg) entrou en contacto co romanticismo dos irmáns Schlegel que incrementaron as súas influencias e coñecemento do mundo xermánico. As críticas favorables de Octave Mirbeau no diario “Le Figaro” en 1890 fano famoso da noite para a mañá. Xunto con outros autores como Ibsen, Chejov, Strindberg ou Hauptmann, contribuíu a transformar a concepción do drama contando entre os seus éxitos mundiais obras como Los ciegos (1890 ), Pelléas et Mélisande (1892) ou El pájaro azul (1909). Principal expoñente do teatro simbolista, recibiu en 1911 o Premio Nobel de Literatura, o mesmo ano que Marie Curie recibe o de Nobel de Química.

                                                                                          Por Aser Ángel Fernández Rey.

O simbolismo foi un dos movementos máis importantes do século XIX de grande atractivo para unha  mocidade ávida de imaxinación. Orixinado en Francia e en Bélxica como reacción ao naturalismo e ao realismo, para os simbolistas, o mundo é un misterio por descifrar. Las flores del mal de Baudelaire ou as obras de Edgar  Allan Poe foron precursores do seu nacemento e obras como A contrapelo de Joris-Karl Huysmans ou El retrato de Dorian  Gray de Óscar Wilde téñeno moi presente.

A obra de Maeterlinck  aparece atravesada continuamente por referencias plásticas e do mundo da arte, pola historia da literatura e dos contos de Esopo, Fontaine, Perrault ou os irmáns Grimm. Nomes como Constantin Stanislavski, Egorov ou Meyerhol son algúns dos grandes da escena teatral do momento que conflúen no éxito da representación de El pájaro azul onde rezuma o impulso creativo da cultura rusa que asolaga o corazón da Europa do momento.

Nas súas primeiras etapas apréciase unha constante tendencia a indagar en cuestións metafísicas onde o silencio resulta o material esencial do drama desenvolvido nun mundo onírico. A procura constitúe un dos elementos máis reiterados da súa obra. O desasosego e o proceso de desvelo das profundidades acompaña os seus personaxes errantes que se desprazan dun lado a outro sen adiviñar a escuridade na que quedaron sumidos.

"Black Mass- Deception".

 Maeterlinck, Proust, Wild e Douglas. 

Manuel Orazi.1903.

O seu teatro estático, herdeiro da traxedia clásica na que a forza tráxica está representada polo destino e pola posición do ser humano no universo, onde a acción substitúese pola situación, é , para moitos, un antecedente claro do teatro de Samuel Beckett (Esperando a Godot). A inclinación ao pesimismo e á aceptación da dor, a fatalidade, a fascinación polo misterio, a presenza do descoñecido, a necesidade de descifrar ese misterio, os medos, a importancia outorgada ao místico ou á morte forman parte das súas constantes vitais e artísticas.

 O seu universo suspendido e inmóbil achégase ás ideas de Shopenhauer e os personaxes, que observamos e dos que poucos datos coñecemos, parecen acharse desprotexidos dentro dunha natureza inquietante e viva.  Como nun formigueiro, baixo as estruturas das súas obras escóndese sempre un sistema orgánico coincidente coas preocupacións expresadas polo compositor Claude Debussy cando manifesta o seu respecto cara aos silencios espallados nunha partitura: “a música é o silencio entre as notas” e a creación dunha música “composta de pequenos e rigorosos toques sucesivos, unidos por un lazo misterioso…” ou as palabras do místico Ruysbroeck:  “A nosa razón permanece cos ollos abertos nas tebras, é dicir, na ignorancia infinita; nesa escuridade ocúltasenos e esconde o esplendor sen límites, xa que a chegada da súa inmensidade cega a nosa razón”.

Non imos detallar a anecdótica e coñecida polémica con Debussy arredor da ópera Pelléas et Mélisande. Georgette Leblanc, amante do propio Maeterlinck, quen foi substituída na estrea do papel pola nova soprano escocesa Mary Garden (a propia Leblanc describe o traxicómico intento infrutuoso do autor de darlle bastonadas ao compositor). É outra anécdota, esta moito máis recente, a que nos fixo solicitar na constante relación da bioloxía e da cultura, do ser humano e da natureza, - que tanto preocupou a Maeterlinck e segue vixente nos nosos días tal e como se pode apreciar na gran cantidade de ensaios e libros de divulgación  relacionados co medio ambiente e coa actuación do ser humano no planeta. Unha silenciosa e misteriosa formiga foi quen de romper o hermetismo cultural español ao facer acto de presenza en 2017 no interior da vitrina da famosa Dama de Elxe noMuseo Arqueolóxico Nacional.

Un misterio máis da vida dos insectos (abellas, térmites e formigas...) que interpelan e sorprenden a toda a sociedade pola súa constante comparativa coas propias organizacións e calidades humanas. Símbolos de  rectitude, abnegación, traballo en equipo, modelo ideal de sociedade, presentes sempre no noso ideario de natureza, de enxeño e de cultura. A analoxía co mundo dos seres humanos foi sempre centro de atención de artistas, escritores e científicos. De Aristóteles ao día de hoxe, a filosofía, a ciencia e a literatura tiveron  presentes o mundo dos insectos. A necesidade de coñecemento e a atracción científica mostrada por Maeterlinck nos seus ensaios podería ilustrarse con exemplos paralelos de movementos artísticos posteriores como o surrealismo.

Debuxo con formigas.

 Dalí. 1975.

Poñamos por caso a iconografía empregada por Salvador Dalí que conta, entre os moitos animais que aparecen representados na súa obra, coa formiga como un dos seus predilectos. As formigas fascínanlle; mestura de atracción e de repulsión, suxírenlle o temor á putrefacción, son portadoras dos seus desexos máis íntimos e chégaas a considerar como un ser superior capaz de comerse o tempo. Visualmente recoñecemos estas palabras nas imaxes plasmadas xunto a  Luis Buñuel na película Un Chien andalou.

Maeterlinck di que a formiga “é incontestablemente un dos seres máis nobres, máis valentes, máis caritativos, máis consagrados, máis xenerosos, máis altruístas que viven na Terra.” A continuidade das súas obras de ensaio filosóficas onde trata a vida da natureza e o misterio do ser humano -obras como A vida das abellas (1901), A intelixencia das flores (1907), A vida das térmites (1927), A vida das formigas (1930)- responden para Jorge Luis Borges á súa vontade descifradora do misterio. Observa, sinala, avalía e narra guiado por un razoamento lóxico. Detalla apaixonadamente con precisión de botánico –acusado de ser non demasiado cientificista por algúns- a variedade deste mundo oculto e sorprendente. Nestes ensaios a contemplación da natureza parece darlle consolo a Maeterlinck e chega a dicir que “Non hai vidas pequenas: cando a miramos de preto, toda vida é grande.”

Introdúcese no mundo da entomoloxía, entre as miles de especies de formigas para tratar de descubrir o segredo do formigueiro, das súas orixes, das súas capacidades de comunicación e orientación, das guerras ou dos seus logros e empeños por sobrevivir e adaptarse. Descobre unha anarquía organizada que non ten distracción e si unha excelente capacidade para complementarse, para aceptar unha idea cando lles parece boa, e acumular as súas experiencias e coñecementos en beneficio da harmonía común, pois talvez un dos seus segredos é que os seus semellantes non lle resultan indiferentes. Son capaces de alimentarse boca a boca, de compartir, de acariñarse coas antenas, de servir de depósitos alimenticios e ofrecerlles afecto ás súas larvas. A persuasión predomina sobre a autoridade e segundo o autor poderiamos  falar dunha intelixencia colectiva: “Cando é preciso adoptar unha resolución da que pode depender a sorte da cidade, como o abandono do formigueiro natal, unha emigración, unha expedición arriscada, etc., esfórzanse en convencer, por medio de caricias coas antenas, ás que non comparten a súa opinión.”

O autor fálanos do estilo construtivo (horizontal, con meandros, sen planos e sen fin) das súas cidades, da orientación e temperatura dos seus niños, da súa variedade de solucións para conter criadeiros de cogomelos, cortellos ou adegas cuxas actividades e necesidades xeran os seus múltiples oficios (segadoras, recolledoras de cogomelos, filandeiras, pastoras, exploradoras, bombeiras). Ás formigas gústalles a escuridade e a limpeza, teñen os seus xogos e os seus tempos de descanso, son capaces de ver cores co olfacto. As formigas xa estaban evolucionadas hai moito tempo e moito antes de que o fixeramos nós:      “A cada paso temos o presentimento da súa intelixencia e necesitamos facernos firmes contra o evidente para non recoñecela..., somos, por culpa da nosa ignorancia, malos xuíces”.

O noso antropocentrismo condúcenos - sempre que falamos de abellas, térmites ou formigas - a unha comparativa coas nosas actitudes, logros e accións. Talvez as formigas sigan sendo para a especie humana unhas descoñecidas que aprenderon a conformarse con vivir ou tan só unha nova oportunidade de depredación cara a que mirar dentro do amplo espectro de insectos que poden presentársenos como parte da dieta futura dun mundo tristemente esquilmado.

Attenborough e a montaña das formigas. 2017.

Témonos afastado tanto da natureza que semella que unicamente as sensacións de urxencia, perigo ou  necesidade agudizan a nosa consciencia e alerta. Seguimos necesitando reflexionar sobre a nosa condición humana e activar os procesos de coñecemento e compresión de “os outros” compoñentes deste xogo que é a vida. A reedición dos ensaios de Maeterlinck e o aumento de títulos doutras investigacións e obras divulgativas como “A vida secreta das plantas”, “O enxeño dos peixes”, “A intelixencia dos paxaros”, “A alma dos polbos”, “Historia das moscas e dos mosquitos”, “A memoria secreta das flores”, “O libro dos océanos. Que ameaza o mar”, “O poder do bosque”, “Antropoceno. A política na era humana” ou  “A montaña de formigas” ou a famosa serie “Blue Planet”de David Attenborough, poderían responder unicamente a unha estratexia de venda ou coincidir cunha necesaria concienciación que sacuda o triste mecanismo humano de responder e de ofrecerlle só o noso amor ao que perdemos ou estamos a piques de perder, a actuar aparvados ante os graves problemas como o cambio climático, a falta de equilibrio do planeta ou a deterioración continua da natureza que propiciamos e na que pretendemos seguir vivindo.

Deseño: Soulbande/MVC

Instalación: AAFR

Organización: Biblioteca de Torrecedeira.