 |
| Richard Ovenden. (1964- ) |
Biografía
Bibliotecario de Bodley (ocupa o cargo de alto executivo das Bibliotecas bodleianas da Universidade de Oxford) desde 2014. Con anterioridade desempeñou distintos postos na Biblioteca da Universidade de Durham, a Biblioteca da Cámara dos Lores, a Biblioteca Nacional de Escocia e a Universidade de Edimburgo. En 2003 trasladouse á Biblioteca Bodley en calidade de Conservador de Coleccións Especiais e en 2011 asumiu o cargo de Bibliotecario Adxunto. Formouse na Universidade de Durham e na Escola Universitaria de Londres, e é profesor asociado en Balliol College de Oxford. É membro da Sociedade de Anticuarios, da Real Sociedade das Artes e da Sociedade Filosófica Estadounidense. Recibiu a Orde do Imperio Británico nas Honras dos Aniversarios da Raíña de 2019. Exerce de Tesoureiro do Consorcio de Bibliotecas de Investigación Europeas, é Presidente da Coalición para a Conservación Dixital e membro da Xunta do Consello de Recursos de Bibliotecas e Información (Washington D. C.).
Por Lorena Gómez Méndez.
Axudante de Biblioteca.
Universidade de Santiago de Compostela.
Agosto de 1992 foi un mes vibrante, desmesurado en acontecementos, aínda
que algúns, os máis dramáticos, non tiveron o triste e dubidosa honra de abrir
os informativos da época. Saturado o público polos fastos de Barcelona, os
catorce mortos e cento vinte e seis feridos do día 25 de agosto non atoparon o
seu nome nunha escaleta de noticias. Alí faleceu Aida Buturoviç, alcanzada por
un francotirador serbio, nun desesperado intento de salvar patrimonio librario
dunha Biblioteca Nacional, das máis fermosas e ricas do mundo, en chamas,
vítima dunha premeditada barbarie.
 |
| Biblioteca Saraievo. Foto: Gervasio Sánchez |
Da biblioteca de Saraievo, hoxe reconstruída
e “repoboada”, quedou cando nos decatamos, absortos no noso tranquilo egoísmo
occidental de pasivos espectadores de conflitos, esa imaxe solitaria e desoladora,
pero atravesada por un feixe luminoso, que nos deixou Gervasio Sánchez nunha
foto que calou na memoria colectiva como un dos símbolos da guerra e da
vulnerable fraxilidade da historia. A destrución da biblioteca de Saraievo non
foi un efecto colateral e illado dun conflito virulento: aquel maxestoso
edificio, símbolo dunha arraigada cultura do libro, era un obxectivo militar
coa perversa idea, máis común do que pensamos, de aniquilar unha cultura, de
borrar pegadas, o rexistro da humanidade. Ao redor de 81 quilómetros de
arquivos bosníacos foron destruídos na Guerra dos Balcáns, un diario
pormenorizado da vida cotiá na zona, de nacementos e defuncións a propiedade de
terras. Nada quedou, deixando orfas conciencias e tamén futuros. Como construír
futuro desde a nada do pasado? Viaxemos á outra punta do mundo: en 1986, un
Quixote ilustrado por Doré, uns cinco millóns de patentes e ao redor de vinte
mil fotografías ardían un 29 de abril, o mesmo día en que outro incendio, de
causas totalmente diferentes, arrepiaba ao mundo: o da central de Chernobil.
 |
| Susan Orlean |
O
incendio da biblioteca de Los Ángeles, un fermoso e colorista edificio en pleno
downtown LA, foi investigado de forma excelente por Susan Orlean en La biblioteca en llamas, un ameno ensaio
que se cruza coa investigación sociolóxica e policial. Que hai entre Saraievo e
Los Ángeles (poderiamos engadir as piras de libros da Alemaña nazi, as purgas
de bibliotecas (e bibliotecarias) ao final da Guerra Civil española, das
imaxinarias cinzas da mitificada Alexandría, de Nínive ou a primeira Library of
Congress) que nos permitan trazar unha pauta común, un intento de comprender
ese porqué da destrución do coñecemento?.
Richard Ovenden escribe Quemar
libros como un intento non só de recompilar os sucesivos desastres que
levaron ao fin de libros e bibliotecas e a obstinación en destruír o que
previamente se conservou, senón tamén co obxectivo de explicar que o afán e
loable empeño de acumular material librario non está exento dalgunhas —
moitas!—arestas que teñen que ver con dubidosas procedencias, rapinas,
exhibicionismo político, correccións a demanda, un pouco de azar e, segundo
mírese, boa sorte.
 |
| Carlos Clavería |
Noutro ensaio publicado recentemente, (El infinito no cabe en un junco) Carlos Clavería comparte, aínda
que de forma máis aceda, esta suspicacia cando afirma que a historia do libro
“pon a proba moitos dos pecados capitais nos que se regodea o home: avaricia,
soberbia, ira, envexa e, sobre todo preguiza”.
Non é a de Ovenden —naquel momento vixésimo quinto director da
Bodleian—unha historia compracente. A súa impresionante erudición, ao cotexo de fontes e historias (e
ao seu talento para facelo ameno, algo realmente importante) hai que engadir,
ao meu xuízo, un grandísimo valor: o amor pola cultura escrita, a súa absoluta
convicción de que a intención humana de preservar e conservar os resultados do
coñecemento non se diluirán facilmente no futuro, un horizonte que
habitualmente adoitamos cualificar como “líquido”. Fronte a outros ensaios que
romantizan e dulcifican a historia do libro, atopámonos ante un traballo que
deixa abertas cuestións tan determinantes como as que teñen que ver co futuro
da custodia e o acceso non soamente de documentos, senón do coñecemento xerado
e depositado en diferentes formatos e que, nestes momentos, moitas institucións
delegan en grandes corporacións. Os chamados “xigantes da rede” son, á súa vez,
gardiáns e potenciais destrutores do saber, das súas derivas e cuestionamentos,
así como das vontades políticas de manipulación. Pero tamén estamos ante unha
reivindicación do oficio bibliotecario como un activo importante contra a
desinformación e as noticias falsas.
O ensaio divídese en diversos capítulos que, como o subtítulo da propia
obra sinala, abordan as destrucións deliberadas do coñecemento. E deberiamos subliñar
esa deliberación, esa vontade de borrar, apropiarse ou manipular os testemuños
doutros.
O concepto, recente, de corrección política abocounos a observar
censuras e peticións de retiradas de libros da lectura pública pola súa posible
carga inmoral, polas súas explícitas alusións sexuais ou por, mesmo, promover
“ideas como o suicidio”. A ALA celebra todos os anos a Banned Books Week que
nos lembra que a liberdade de ler é sempre un fráxil equilibrio. E tanto:
Ovenden lévanos da man á Mesopotamia da biblioteca de Asurbanipal, onde xa
aparece, por exemplo, a apropiación e recompilación das tablillas dos pobos
veciños, establecendo unha primeira forma de elitismo cultural. Pero tamén
sobrevoamos a manipulación do pasado comandada por Enrique VIII, coa revisión
encargada a Leland de bibliotecas e o papel, involuntario, que cumprirá a
abadía de Glastonbury. Revélanos detalles extraordinarios do nacemento da
Bodleian (“Un arca para salvar o coñecemento”) cunha marabillosa alusión á
diferenza entre anticuario e bibliotecario e a idea, moderna e revolucionaria,
de que a información ha de estar dispoñible e aberta ao público, como
demostraron os diarios de Pepys aludindo aos rexistros da peste en Londres.
 |
Dina Abramowicz
Bibliotecara do YIVO |
Estarrededora é a historia de “a brigada do papel” e do YIVO que mostra a
coidada planificación realizada pola Gestapo sobre o patrimonio librario xudeu
como tamén da resistencia, do activismo realizado por unha gran pléiade de
profesionais de bibliotecas. Confiscar non implica destruír, é un modo de
desfacer calquera marca cultural, o impacto social e educativo do propio.
 |
| Rukmini Callimachi |
No
capítulo “Obsesión por los archivos” percorremos a apertura dos rexistros da
Stasi tras a caída do Muro de Berlín, o traslado do groso da documentación do
partido Baaz iraquí a Estados Unidos ou o achado (e apropiación) por parte da
xornalista Rukmini Callimachi de gran cantidade de material informativo sobre
ISIS ao incorporarse ao exército iraquí, podendo acceder a edificios
recentemente liberados. É lexítima esta idea de que estarán mellor conservados
e ben gardados nun “lugar seguro” que en permanente zona de conflito ou se crea
con estas accións unha especie de “capitalismo de rescate” non exento dunha
superioridade moral ao adxudicarse unha responsabilidade non buscada?.
 |
| Philip Larkin |
Dous capítulos do libro chamáronnos poderosamente a atención, e son os
relativos a, valla o paradoxo, destrución sen violencia. No capítulo “Para quemar
sin leer”, Ovenden aborda, entre outras, a figura de Philip Larkin, o
extraordinario e misántropo poeta inglés e a súa dicotomía vital : como
bibliotecario era un defensor sen concesións da conservación; como creador,
deixou estipulado que se queimasen todos os borradores e unha variedade enorme
de documentos xerados no seu quefacer como poeta.
 |
| Debuxos.Franz Kafka. |
O albacea de Kafka, o
desobediente Brod, fixo caso omiso das instrucións dadas polo autor checo de
seleccionar parte da súa obra e silenciar outra. O resultado é que Kafka é hoxe
un autor canónico e descoñecemos se o sería de non coñecer o corpus completo
das súas obras.
 |
| Sylvia Plath |
Ovenden analiza tamén a purga realizada aos diarios de Byron ou
a cuestionable tarefa de Ted Hughes ao editar os diarios da súa falecida esposa
Sylvia Plath. No caso de Byron, o obxectivo era “salvar” a súa reputación, que
brillase o seu xenio poético e non a súa azarosa vida sentimental e sexual.
Constrúese así un novo personaxe, un novo autor?. A ética que subxace ao
comportamento de editores, albaceas (ou destrutores) é sempre cuestionable e
determinou tanto a historia da literatura como a recepción crítica da mesma.
A parte final do este ensaio dedícaa Ovenden ao que tacha de “diluvio
dixital” e pon o foco de atención en sinalar os perigos dos monopolios dos
xigantes da internet: Facebook presume da súa comunidade global única, Google
da súa “abafadora cota de mercado en liña”. Alertar sobre a penetración das
redes sociais na información cotiá non é, en absoluto, unha postura neoludita
senón realista: nun contexto no que cada vez máis a información á que accedemos
en liña está xestionada por poucas mans, poderosas e con prácticas non exactamente
transparentes, precisamos coñecer os límites e o uso de toda a información que
proporcionamos. E tela en conta como referente: Ovenden repasa distintos
intentos de arquivo e xestión da información depositada na web, non sempre
estables, non sempre sostibles. Un dos exemplos é a alianza da Library of
Congress con Twitter para crear un arquivo de tuits que finalizou, de forma
abrupta, en 2017 debido á escaseza de fondos.
Outros proxectos como Wayback
Machine, que permite recrear as distintas versións de webs, teñen sempre a
espada de Damocles encima do financiamento. Así mesmo, a potestade de arquivo
de todos os documentos xerados ten que estar establecida de modo firme polas
distintas administracións e como unha responsabilidade de custodia totalmente
independente dos vaivéns e presións políticas, especificando se existen
excepcións e en que se basea.
Lembremos, por exemplo, as iniciativas de arquivo
público relacionadas con propaganda e declaracións políticas a cargo de
organizacións como Factbase (o azoute de Trump) e Led by Donkeys no Reino
Unido: non son soamente tiróns de orellas aos políticos linguateiros, é a
repercusión e amplificación que poden ter no público, polo que necesitamos
rexistralas como unha cuestión de perspectiva. Unha especie de “maldita
hemeroteca” que delate contradicións, pero tamén as consecuencias, o impacto na
historia política e social.
 |
| Bodleian Library. Oxford. |
Non hai ensaio sen un final que supoña unha especie de folla de ruta
futura ou, polo menos, un ideario para a reflexión. Neste complexo e
contraditorio século XXI poderiamos preguntarnos por que e para que necesitamos
bibliotecas, cal é o seu sentido, a súa necesidade. Ovenden ofrécenos nesta
parte final ideas que son, sobre todo, a reivindicación do traballo que
realizan as bibliotecas na sociedade de hoxe. Son apoio educativo e garantes do
benestar e da diversidade do coñecemento e ideas; son esa áncora, ese “punto de
referencia fixo” que permiten xulgar verdades e mentiras con transparencia e
actuar tamén como preservadoras da identidade cultural. Non parecen, en
absoluto, nin malos agoiros nin pouco ambiciosos. Oxalá sexa así. (Un detalle curioso: na Bodleian,
en pleno século XXI, aínda se esixe aos investigadores que a visitan por
primeira vez que prometan solemnemente non “introducir na biblioteca, ou acender
no seu interior, ningún lume ou chama”. Esta claro que, mesmo no noso
tecnolóxico e hipervixiado mundo contemporáneo, toda precaución é pouca).
Referencias
Ovenden, Richard Quemar libros: una historia de la
destrucción del conocimento. Barcelona: Crítica, 2021. Traducción de Silvia
Furió.
Susan Orlean La biblioteca en llamas Barcelona:
Temas de hoy, 2017. Traducción de Juan Trejo.
Clavería, Carlos El infinito no cabe en un junco. Madrid: Altamarea, 2021.
