reseñas.18. O ollo do observador: Johannes Vermeer, Antoni Van Leeuwenhoek e a reinvención da mirada.

 

Laura J. Snyder (Nova York, 1964)

ACANTILADO, 2017.

FEBREIRO - MARZO de DOUS MIL VINTE E UN

Biografía

Historiadora, filósofa, escritora e profesora de St. John’ s University en Nova York, escribe habitualmente sobre ciencia e filosofía en The Wall Street Journal.

Publicou no ano 2006 Reforma da filosofía: un debate victoriano sobre ciencia e sociedade e no ano 2011 O club do almorzo filosófico: catro amigos notables que transformaron a ciencia e cambiaron o mundo que foi destacado como "Mellor libro de ciencia" pola Royal Institution of Australia.

Con O ollo do observador: Johannes Vermeer, Antoni Van Leeuwenhoek e a reinvención da mirada gañou o Premio Sally Hacker 2016 da Sociedade para a Historia da Tecnoloxía sendo contratada en 2019 para elaborar a biografía de Oliver Sacks en base aos seus arquivos persoais. En palabras de Sacks: «Laura J. Snyder non é só unha erudita brillante, senón tamén unha magnífica narradora”.

   Por Aser Ángel Fernández Rey

     Pensemos no que puido representar a aparición dunha machada de man de pedernal hai máis de 500.000 anos. O proceso intelectual, precisión visual e destreza manual necesarias para desenvolver este “sinxelo” artefacto. Visualicemos o bifaz do homo Heidelbergensis achado en Atapuerca: Excálibur. Unha útil e valiosa ferramenta, un exvoto repleto de simbolismo reflexo dun salto mental, un proceso tecnolóxico, cualitativamente superior ao que hoxe experimentamos coa aplicación do silicio nos circuítos electrónicos.

 A historia da evolución da humanidade podemos entendela como a historia da supervivencia, da procura do coñecemento, a adquisición de novas tecnoloxías e a súa transmisión ás novas xeracións. Non foi casualidade que as imaxes xurdisen na escuridade ao amparo da luz do lume dos fachos e lámpadas de pedra, nin que recorrésemos á maxia para enfrontarnos ao medo á noite e á falta de visión.

Do que nos fala Snyder neste libro é do interese polo universo e a natureza, dos cambios e avances mentais e técnicos alcanzados no século XVII europeo. Unha extraordinaria curiosidade polo posible, polo case invisible, como camiño cara a novos descubrimentos facilitadores dunha revolución científica que sentaría as bases da ciencia moderna. Situándonos, na parte meridional de Holanda, cando a burguesía holandesa vivía a súa idade de ouro, preséntanos aos 20.000 cidadáns da próspera cidade de Delft, inmersos nun armazón bullicioso de católicos e protestantes, de gremios de comerciantes e mercadores de teas ou de arte, posaderos, transportistas, artesáns, ceramistas, médicos absortos nos seus teatros anatómicos ou viaxeiros incansables. Tempos de plasmación dos estudos do interior do corpo, de diseccións anatómicas que permitían a visión do invisible, da historia natural que nutría de gravados e ilustracións os libros circulantes como os de Marcello Malpighi ou Jan Swammerdam.

Verme de seda. Marcello Malpighi (1628 –1694).

 As grandes empresas transoceánicas, como a Compañía neerlandesa das Indias Orientais (VOC), nutrían os gabinetes de curiosidades mentres a república neerlandesa, convertida nun oasis de tolerancia e prosperidade garantía, certas liberdades nas que se refuxiaban filósofos e artistas en busca dun espazo para pensar e crear no medio dunha Europa escura desangrada polas guerras de relixión. Favorecida por esta situación, sorprendía ao mundo coas súas destrezas tecnolóxicas, os seus diques e enxeños mecánicos, os seus guindastres portuarios, os seus muíños para dragar area, a hixiene e limpeza das súas casas, rúas ou canles. Unhas rúas iluminadas onde tocaban músicos itinerantes mentres os comerciantes de teas determinaban mediante cristais de aumento o número de fíos e a súa calidade e os folgazáns e vagabundos eran “intrusos” non tolerados. Os impostos sostiñan o mantemento de sanatorios e os espazos íntimos das casas, cos seus azulexos e zócalos azuis, acubillaban a moitas mulleres que gozaban de matrimonios non pactados entre familias, con certos dereitos e  permisividade nas mostras públicas de afecto e mesmo dispoñían de serventas que sabían ler, tal como sinalou o erudito e relixioso francés J. J. Scalinger en 1593.

Pero a luz que alimentaba o espírito e a saúde destas familias non debía resultar suficiente para eliminar os fedores das tubaxes e a rede de sumidoiros  onde todo ía parar. O uso dos pomanders cheos de fortes fragrancias seguía estando á orde do día como o estaban tamén os conflitos e disturbios dos que foron testemuñas o pintor da luz, a paisaxe e a intimidade Johannes Vermeer (1632-1675) e o comerciante de teas afeccionado a tallar lentes Antonie van Leeuwenhoek (1632-1723).

Retrato de van Leeuwenhoek.1680.
Jan Verkolje.

     Aínda que non temos constancia histórico-documental de que chegasen a coñecerse, ambos habitaron en casas próximas á Praza do Mercado, compartiron as inquietudes da súa contemporaneidade, viviron os brutais asasinatos dos irmáns Johan e Cornelius de Witt en 1672, e sufriron, en especial os católicos como Vermeer, cando sobreveu o colapso económico que desmoronou a economía do país, a venda de artigos de luxo e o esborralle do mercado da arte. O único feito concreto do cal existe evidencia escrita é que Leeuwenhoek foi comisionado para encargarse da bancarrota en que quedou a familia de Vermeer ao morrer este a  idade de 43 anos. Sexa como for, as tumbas de ambos protagonistas están moi xuntas na Oude Kerk de Delft.

Lección de anatomía de Cornelis´s Gravesande, 1681. Cornelis de Man.
Leeuwenhoek está detrás de ombreiro esquerdo do anatomista, coa man sobre o corazón.

        Snyder mostra os entrecruzamientos das investigacións precedentes e contemporáneas na filosofía, a enxeñería, a física, a astronomía, a química, a medicina ou a anatomía que estaban a cristalizar na transformación da visión do mundo nestes momentos nos que non existían fronteiras claras entre disciplinas que, como no campo da óptica, cos misterios da luz, a súa composición, os seus mecanismos de propagación, o fenómeno da refracción e a natureza das cores fascinaban e interesaban por igual a filósofos e artistas. Tal como parodia Jonathan Swift nos satíricos “Viaxes de Gulliver (1726), existía unha moda de comprar cristais de aumento ou “cristais de pulga”. Para gañarse a vida era unha boa elección o oficio de pulidor de lentes para instrumentos ópticos tal e como fixo o filósofo de orixe española Spinoza (1632-1677), tras ser excomulgado da comunidade xudía de Ámsterdam.                                                                

Teoría da visión de Kepler,
segundo ilustración en 
La dioptrique (1637) de  Descartes. 

A revolución científica e filosófica abría campos para a curiosidade humana nun ambiente de vital renovación e avance con nomes como Spoors (cirurxián, topógrafo, notario e erudito), Van der Wyck (enxeñeiro militar, óptico e fabricante de lentes), Steenwijck, Kepler, Descartes, Hobbes, Gregory, Hooke, Grimaldi, Christiaan Huygens, o seu irmán Constantijn e a súa muller Suzanna van Baerle, Newton ou Leibniz. Os estudos e inventos de matemáticos e enxeñeiros como Maralois, Cigoli, Wren, Scheiner ou Van der Heyden aplicaban os seus coñecementos na elaboración, copia, redución ou aumento de deseños ou mapas. A ciencia e as humanidades avanzaban da man. Non debemos esquecer que a ciencia considerábase, na teoloxía protestante, un medio de aprender máis sobre Deus estudando as súas obras e que esta xustificación relixiosa explica en parte o baluarte de descubridores ingleses e neerlandeses fronte ao Papado inquisitorial perseguidor de Galileo e a España onde, como di o físico e académico José Manuel Sánchez Ron “mentres se desenvolvía a revolución científica, a ciencia deixaba de ser valorada como algo útil”.

A historia da óptica e da mirada, da representación, resulta omnipresente na ciencia, a arte e a tecnoloxía. De feito, moitos dos “filósofos naturais” formáranse como pintores de modo que, por exemplo, cando Galileo observou a lúa puido identificar as manchas como montañas porque sabía como se pintarían as estas e as súas sombras nunha superficie curva. Galileo co seu “ perspicillum” non foi o primeiro (non está claro quen ou quen tivo a idea de unir o o tubo e a lente) pero si conseguiu aumentar a potencia do mesmo xeito que chegou á realizar un “ occhialino” (ojito ou microscopio). O interese por observar, representar e medir a natureza esixía novos instrumentos e, sen dúbida, os máis punteiros foron o telescopio e o microscopio. Galileo dicía que se debían usar “os ollos da mente” e ata que non se conseguiu esta visión, non puido producirse a revolución científica.

Mirar cos ollos e a mente pero, como funcionaban os ollos?,como se podía mellorar a visión cando fallaba? que é o que vemos e que non podemos ver?, como se procesaban as imaxes?. Había que dar solución a estas e outras moitas cuestións. 

   

Francisco J. Rubia

Francisco J. Rubia sinala como en realidade, quen ve, oe, cheira, gusta e sente, é o cerebro. Os órganos dos sentidos son, no que a isto respecta, completamente neutrais. As calidades secundarias dos obxectos son pois creacións do cerebro o que significa que as cores, sons, cheiros, gustos o frío e a calor non están na realidade exterior, senón que son atribucións que as distintas rexións da cortiza cerebral fai aos impulsos que chegan dos órganos dos sentidos. Dalgunha maneira, como diría George Berkeley (1685-1753), “ser é percibir” un mundo que non está feito de cousas senón de impresións. Non enganan os sentidos, engana a mente. Xa Demócrito, Galileo, Descartes, Hobbes ou Locke, dixérano pero ao ser algo tan “ contraintuitivo”, segue custándonos traballo comprendelo e asumilo. Lembremos como o filósofo napolitano Giambattista Vico, argumentaba que “se os sentidos son facultades, vendo facemos as cores das cousas; degustándoas, os seus sabores; oíndoas, os seus sons; e tocándoas, facemos o frío e o quente”.

Microscopio composto. Robert Hooke.

En 1665 Robert Hooke (1635-1703) describía no seu libro MICROGRAPHÍA as observacións que levara a cabo cun microscopio composto por el mesmo duns 30 aumentos. Sabemos que ao ano seguinte desta publicación, Leeuwenhoek viaxou a Inglaterra por razóns comerciais e sen dúbida vió unha copia do libro de Hooke en Londres, cos seus detallados gravados de varios xéneros téxtiles. 

Pulga. MICROGRAPHÍA.
 Robert Hooke.

           Aínda que o microscopio composto probablemente foi construído cara a finais do século XVI ou principios do XVII polo holandés Zacharias Janssen ao combinar dúas lentes cóncavas con outras dúas convexas son os experimentos de Leeuwenhoeck, centrados en facer visible o mundo invisible grazas a un magnífico pulido dunha soa lente case esférica cortada cun foco curto, o que lle outorga tradicionalmente a condición de inventor do microscopio simple, pai da microbioloxía e da bioloxía celular e o primeiro ser humano en observar microorganismos (bacterias e protozoarios). Dos máis de 500 microscopios que construíu, apenas nos quedan unha decena, o último en aparecer fíxoo nos anos oitenta do século XX cando se drenaron e limparon as canles de Delft. Tamizados algúns lodos apareceron diferentes “utensilios médicos”, e moedas vellas que foron adquiridos polo dr.Tomás Camacho para formar parte da súa colección de microscopios e aparellos ópticos situada en Galicia.

Microscopio de Leeuwenhoek

   O microscopio de Leeuwenhoek era distinto. Consistía nunha pequena lente biconvexa montada sobre unha placa de latón, que se sostiña moi preto do ollo. As mostras montábanse sobre a cabeza dun alfinete que se podía desprazar mediante uns parafusos para o enfoque. En realidade era unha simple lupa, pero a súa exquisita calidade permitíalle alcanzar ata 300 aumentos. Leeuwenhoek intuíu, observou e descubriu un universo microscópico aínda que os seus descubrimentos foron recibidos con escepticismo por moitos “científicos” da época, incluíndo aos da prestixiosa institución londiniense Royal Society fundada en 1662 baixo o lema da experimentación “ Nullius in verba”. Enviaron correspondentes a Delft para confirmar a descrito por un home alleo ao mundo da filosofía natural e falto de formación académica en “ latin” solicitando /ordenando” á su conservador Robert Hooke que efectuase observacións microscópicas e expuxéseas aos membros da Sociedade. Mesmo a Hooke, práctico no manexo de microscopios, resultoulle difícil verificar as aseveracións de Leeuwenhoek usando os microscopios dunha soa lente, que daban máis aumentos que os microscopios compostos. A historia da percepción dividiuse nun antes e un despois.       

https://royalsociety.org/search/?query=leeuwenhoek

        Investigadores da Universidade Tecnolóxica de Delft someteron recentemente un dos seus microscopios ao feixe de neutróns dun reactor nuclear para analizar as súas lentes e descubrir o secreto da súa fabricación. A tomografía de neutróns parece indicar que non había ningún método exótico senón unha habilidade excepcional para puílas e non fundilas como o propio Leeuwenhoek suxeriría nalgunha ocasión. A ciencia tardaría case 200 anos en volver desenvolver unha técnica equivalente.

   

         Xa fose usando o seu propio corpo ou valéndose da axuda da súa muller Cornelia Swalnius para gardar vermes de seda no seu peito, experimentar con pulgas ou garrapatas, Leeuwenhoek descubriu o esperma de insectos, observou a circulación do sangue en cágados, o ollo da balea e o seu pene conservado en coñac, os glóbulos vermellos no sangue, por primeira vez decatouse das bacterias e o viviparismo que se producía nas “ nubes verdes” (algas) que flotaban nas augas do lago Berkelse deixando constancia de todo iso en múltiples debuxos da súa propia autoría ou a doutros artistas. Con todo, nunca revelou os nomes daqueles gravadores que lle axudaron e gardou celosamente os segredos de fabricación, a súa forma de puír ou tallar as lentes sen deixar indicacións sobre os seus métodos.

De ilimitada paciencia e gran lonxevidade, morreu aos 90 anos, o seu talento especial para as medicións e as súas ideas para determinar e describir exactamente os tamaños levárono a tintar especímenes, a usar infusións de azafrán amarelo e adquirir unha enorme habilidade nas seccións de finas substancias coa súa navalla barbeira; seccións de difícil obtención o punto de que microscopistas actuais asómbranse da súa exactitude ante a carencia de micrómetros.

Leeuwenhoek. 
Debuxos de espermatozoides
de coello e de can.

Era común, mesmo entre os filósofos naturais, a crenza de que os insectos xurdían espontaneamente do lixo, ou a carroña, que as mulleres (a contribución da muller era o pasivo labor de “recibir” o esperma e alimentalo) podían dar a luz animais ou “monstros” ou que certas clases de paxaros nacían das árbores. Oposto á teoría da xeración espontánea descubriu animálculos no seme humano ao examinar un residuo do coito conxugal. Ninguén vira nin o espermatozoide nin o óvulo, nin parte algunha do proceso polo que ambos se atopaban e a gran controversia e discusión sobre este asunto só chegaría a término despois das investigacións de Caspar Friederich Wolff (1733 - 1794). 

Preto de Leeuwenhoek, ao experimentar con instrumentos ópticos, como a cámara escura, Vermeer obtiña nos seus cadros resultados lumínicos e ambientais extraordinarios plasmando espazos tridimensionales convincentes máis que pola aplicación da xeometría polo dominio da luz, do aire e a cor.

A conservadora
 Dra. E.Melanie Gifford.

   A conservadora da National Gallery of Art E.Melanie Gifford, sinala que “as notables pinturas de Vermeer evocan a luz con efectos sutís que falan á nosa experiencia visual, creando unha sensación de inmediatez física...A posibilidade de que usase unha cámara desatou unha acalorada discusión. Os efectos visuais na súa obra máis madura (esaxerados contrastes de luz e escuridade, pouca profundidade de campo e estes puntos de luz desenfocados que lembran os «círculos de confusión» vistos coas primeiras lentes) suxiren que vira unha... pero as pinturas mostran que a linguaxe visual de Vermeer non era un subproducto das calidades visuais da cámara escura: esas calidades evócanse nel porque se axustaban á súa xa establecida forma de pintar”. 

Muller de amarelo escribindo unha carta.
Johannes Vermeer.

            Sección transversal da pintura, imaxe microscópica
 ( microfotografía de E Melanie Gifford).

        Vermeer rexistrou os efectos tal como o vían os ollos, non como a mente cre que os ve e para iso era indispensable adestrar o ollo para ver doutra maneira. As súas obras mostran unha enorme precisión e aprecio de como as cores cambian baixo diferentes condicións luminosas e como un efecto de luz dirixido a un obxecto ou unha parte do corpo pode transmitir diferentes emocións.

O vendedor de anteollos (1623/24). Rembrandt.

   Desde a lente asiria de Nemrod pasando por Aristóteles, os espellos ustorios de Arquímedes, ou as “as pedras de lectura” utilizadas en épocas medievais fóronse sucedendo diferentes estudos e teorías sobre o sentido da vista. Así, Galeno estudou o ollo como órgano físico, Euclides relacionou as matemáticas e a óptica, Alhacén expuxo a teoría integrada da visión e Roger Bacon, xa no século XIII, continuaría as súas análises. O termo “perspectiva”, en latín medieval, designaba a ciencia da óptica e moitos autores antigos pensaban que os ollos vían enviando raios desde o interior ata o obxecto que observaban. Da Vinci fascinouse co ollo humano do mesmo xeito que Avicena, Harvey, Scheiner e o propio Descartes pero foi Kepler quen culminaría a idea de que “un debe aprender a ver” e a afirmación de que a imaxe retiniana estaba investida.

Os espellos foran utilizados nas artes desde facía moito tempo. O florentino Filarete ou o propio Da Vinci aconsellaban o seu uso para a elaboración das perspectivas dos cadros; Alberti denominábaos “ iudex optimus” de xeito que no século XVII o espello formaba parte da caixa de ferramentas do pintor.

Como o telescopio e o microscopio, a cámara escura foi tamén moi significativa para a introdución dunha nova forma de traducir o mundo en novas composicións, sombras diferentes, contornos máis suaves, difuminado de planos, aplicación de brillos e de círculos difusos de luz e sen liñas definitorias nas caras. Ao mostrar máis do que se podía ver a primeira ollada e revelar leis ópticas de como actuaba a luz, a cámara escura era algo máis que un espello. Xa no século IV a. C. filósofos chineses como Mo Ti, rexistraran imaxes investidas cun buraco ou pantalla aínda que, para que fose útil para os artistas, facía falta outra innovación; facía falta o uso dunha lente en lugar dunha pequena abertura tal como suxeriu por primeira vez o arquitecto veneciano Daniele Barbaro.

O astrónomo. Vermeer.

          Dise que a obras e mestría de Vermeer resultaban desconcertantes e estrañas a un público que non puido aprecialas ata a aparición da fotografía no século XIX coincidindo co redescubrimiento do pintor polo xornalista e crítico de arte francés Théophile Thoré. A verdade é que non era tanta “novidade” pois outros moitos pintores experimentaran xa con efectos ópticos. Nas obras de Vermeer escrutamos ás agachadas os quefaceres do matemático ou do xeógrafo cos seus mapas ou “cristais”, ao filósofo natural, ao astrónomo ou á muller lendo no interior das súas casas. Tanto Vermeer como Leeuwenhoek miraban “dentro das cousas vivas” concentrando as súas accións sobre o mesmo obxecto en momentos diferentes. Vermeer, convertido en investigador, pintaba 14 mulleres solitarias baixo distintas luces, actividades e tempos mentres Leeuwehoek examinaba calquera cousa no microscopio.

Vista de Delft Vermeer ca. 1660-1661.

     Hoxe contamos con microscopios electrónicos, escáneres fluorescentes de macrorrayos X, espectroscopia de reflectancia de fibra óptica, a cromatografía líquida de alta resolución, a microfotografía en 3D, realidade aumentada, nanotecnoloxía, os Raios X, os TEP ( tomografías), IRMF (resonancia magnética funcional para ver a actividade cerebral, etc. A ciencia abriu ao coñecemento novos sectores do universo; o telescopio Hubble foi capaz de fotografar a uns 130 millóns de anos luz a galaxia ESO 021- G004 co seu buraco negro supermasivo, e a NASA difunde estes días as imaxes de alta resolución de Marte enviadas desde as cámaras do rover “ Perseverance”. O ser humano segue tentando achegarse ao insondable.

Células do cancro. Microscopio electrónico.
ZEISS MERLIN HR- SEM

     Talvez sexa hora de que unha “nova filosofía”, un novo pensamento tamén nos acompañe máxime nunha situación como a que supón a pandemia do COVID. Creo que Ramón y Cajal estaría de acordo coa formulación do xenetista e neurólogo islandés Kári Stefansson cando mantén que “Ciencia e cultura se solapan” e que para formar bos científicos necesítase o mesmo que para conseguir grandes artistas: aprender e adestrarse para pensar de maneira creativa.

June Almeida (1930–2007)
 identificou o primeiro coronavirus.

Tal como sucedía outrora, o futuro atopase nunha formación transversal e interdisciplinar que promova a curiosidade científica e a fusión mental entre ciencias e letras. Creo que tanto Leeuwenhoek como Vermeer, os nosos protagonistas, fixérono no seu tempo. Esperemos que neste camiño a presenza feminina teña a necesaria cabida e sexamos capaces de xerar novos referentes.

   

  Deseño: Soulbande / MVG

Instalación: SUSPENDIDA . COVID.

Organización: Biblioteca de Torrecedeira.