 |
| Pankaj Mishra. India,1969. |
A idade da
ira: unha historia do presente.
Galaxia Gutemberg, 2017.
DECEMBRO DE DOUS MIL VINTE - XANEIRO de DOUS MIL VINTE E UN
Biografía.
Pankaj Mishra (Jhansi, Uttar Pradezh, India, 1969) é un
ensaísta, escritor de viaxes e novelista. Graduado na Universidade de
Allahabad, vive entre Nova Deli e Shimla. Doutorado en Literatura Inglesa na
Universidade Jawaharlal Nehru de Nova Deli, publica e colabora en The New
Yorker, The New York Review of Books, The New York Times Book Review, New
Statesman, Granta, Times Literary Suplplement e The Guardian.
O seu traballo amplía a nosa comprensión do encontro entre o mundo
occidental e o non occidental, converténdose nun referente das novas
realidades dos países asiáticos. Ademais da súa novela, The Romantics,
publicou catro obras de non ficción: Butter Chicken in Ludhiana, Travels in Small Town India, O fin do sufrimento, o Buda no mundo, Tentacións de
Occidente, Cómo ser moderno na India, Paquistán, o Tíbet e máis aló e Das
ruínas do Imperio: os intelectuais que refixeron Asia. Das Ruínas do Imperio
(Galaxia Gutemberg, 2014), é un intento de revisión da xeopolítica de finais do
século XIX e XX dende múltiples perspectivas asiáticas, co que gañou o premio
Crossword for Best Non fiction en 2013. No ano seguinte converteuse no primeiro
libro dun autor non occidental en gañar o prestixioso premio alemán Leipzig
Book Award for European Understanding.
Por Ana María Bande Bande
Pankaj Mishra escribiu este libro entre 2014 e 2016 pola
necesidade de reflexionar ante as experiencias desconcertantes, e
decotío dolorosas que tiñan dividido ao mundo actual. Fenómenos como a chegada ao poder do
nacionalismo hindú, a atracción que o terrorismo do Estado islámico exercía
sobre moitos xóvenes das democracias europeas, o Brexit ou a elección de Trump
coma presidente dos Estados Unidos, foron as faíscas que prenderon o misto que
ilustra a capa da edición española do libro.
Uns meses despois desta lectura abondaron para que o mundo xa non
sexa o que era no mes de xaneiro de 2020, cando escribín a primeira resención deste libro. Os alarmantes sucesos que provocaron as
reflexións deste ensaio semellan terse desenvolvido a unha anormal velocidade
de vertixe ata provocar a actual calamidade pandémica global. Mishra recoñecía no seu texto a existencia
dun pánico ubicuo, que non se parece ao
medo centralizado que emana do poder despótico, senón que se trata máis ben, dun
sentimento xerado polos medios de información e amplificado polas redes sociais, de que pode pasar calquera cousa, en calquera lugar, a calquera persoa e en calquera
momento. A sensación, recoñece o autor,
de que o mundo xira sen control, está agravada pola realidade do cambio
climático, que fai que o noso planeta semelle asediado por nós mesmos. E
aquí, estamos, precisamente, no total descontrol.
Só a unha poboación alienada ou relegada ás marxes do pensamiento
se lle pode escapar que a actual pandemia non ten que ver coa historia do noso
presente. Todas e todos podemos entender que a globalización é unha realidade
tan rotunda como suxire a propia palabra, e que o que significa esa contundente
expresión, é a vontade de impoñer en todo o mundo un idéntico xeito de vida, que
é o que dicta o réxime económico, xerador dunha desigualdade que ningún sistema
democrático –precisamente baseado nos principios contrarios- pode aturar.
O sistema de maximización da ganancia a calquera prezo, en
beneficio duns pouquísimos individuos ou corporacións é o que ten levado a unha
diseminación masiva de conflictos, fanatismos e comportamientos depredadores
que teñen afectado ao ecosistema global ata levarnos ao abismo. Manterse
preguizosamente na teima de desprezar o coñecemento do pasado máis inmediato, ou da historia do presente que o texto de Mishra nos ofrece, é premer o acelerador
cara a extinción. Este xeito de vida absolutamente desmemoriado e hedonista impide
que tomen a palabra as persoas e institucións que tradicionalmente termaron do logos, é dicir, da capacidade de
comprender, que é imprescindible para vivir. A verdade é precisamente alétheia, non-esquecemento, en alusión ao mítico río Letes.
 |
Julio Aróstegui
|
En España foi o historiador Julio Aróstegui un dos teóricos que aportou
máis investigación ao estudo e interese pola historia do presente. Puiden
asistir ás súas clases sobre a historia da violencia cando despuntaba a
disciplina. Eran os primeiros tempos da historia do presente e
lembro o extraordinario que me pareceu a posibilidade de reflexionar sobre a
actualidade dende un punto de vista histórico. Ata ese momento, a historia era
unha investigación case exclusivamente relacionada co pasado e se querías
entender a complexa situación actual tiñas que acudir ao periodismo ou a
socioloxía. O coñecemento do mundo
actual, coa axuda de metodoloxías científicas que permitisen análises rigorosas e poucos sesgadas da historia actual facíase dende os departamentos de Historia Contemporánea. Pero as persoas que estudamos nas facultades de
historia dos oitenta descoñeciamos que esa "contemporaneidade" non era tal, porque o que alí se estudaba non eran os problemas do mundo actual,
senón os dunha época que a academia mantiña pechados na rigorosa marxe temporal
que ía dende a Revolución Francesa aos nosos días.
Pero dos nosos días non tiñamos
proxecto de investigación por ningures; simplemente non existía a historia do
presente como parte da Historia con maiúscula. Non axudou que a recién inaugurada
Historia do presente coincidise co declive das humanidades en xeral, e da
historia en particular. Non é este o sitio para analizar as causas deste
desleixo intelectual, pero dado que a situación actual está radicalmente
cinguida a este despiste xeneralizado, é forzoso retomar o fío da historia cando
forzosamente hai que ir cara atrás para desandar os vieiros fallidos que son os
que temos elixido e que nos teñen levado a esta calamidade.
Cómpre decatarse do dano ocasionado
pola desconfianza cara a Historia dende un discurso postmoderno que se amosaba implacable
contra todo relato pola súa suposta e irremediable condición de nesgado. Se a
esto lle engadimos as presións
ideológixas e políticas precisas neste país para pasar rápidamente á
páxina da nosa historia recente, entenderemos que non foi doado dende a
Historia, defenderse dun ataque que invalidaba precisamente o xeito
convencional de exposición dos seus resultados de investigación, é dicir, a
narración, que é o mesmo que dicir a palabra, que é xusto dicir, o logos, ou
sexa, a base do noso sistema de coñecemento. Paradoxalmente, o resultado deste
desprezo foi a aparición de toda clase de produtos indisimuladamente falsos e
ficticios que, adobiados cos requisitos da ficción máis comercialmente productiva
e intelectualmente degradante se fixeron e se fan pasar aínda por Historia, con
maiúscula.
O coñecemento do pasado non é garantía
abondo para o artellamento de políticas de éxito no futuro, pero podemos ter a
seguridade de que facer o contrario é a deriva máis eficaz contra a confusión
que nos leva a situacións de abismo e incerteza como na que nos atopamos.
 |
Niall Ferguson
|
Niall Ferguson,
adoita insistir nas carencias dos docentes de historia no ensino de metodoloxías de comparación entre períodos como causa fundamental
da falta de comprensión da actualidade en relación co pasado. Pankaj Mishra,
pola contra, fai unha escrupulosa defensa da relación dos confictos violentos
actuais cos extravagantes atentados do finais de século XIX e comezo do XX
protagonizados por nihilistas,
nacionalistas, anarquistas ou terroristas.
 |
Julián Casanova
|
No que hai consenso é na
existencia e desenvolvemento continuo dunha violencia extrema como consecuencia
do racismo, a misoxinia, o desarraigo e a desigualdade, entre outros factores.
O historiador Julián Casanova, no seu último libro, “Unha violencia indómita”
presenta tamén a violencia como denominador común a un estado de cousas que
inclúe por primeira vez o estudo da violencia sexual como factor de
desestabilización mundial. Mishra tamén apunta á exclusión da metade da
poboación como motor de inestabilidade. Dende o feminismo hai tempo que se
derrubaron tabúes que facían imposible investigacións empeñadas en agochar
datos.
 |
Rosi Braidotti
|
Mesmo dende o feminismo se achegan propostas que malia toda a dor e
marxinación da muller, son quen de evitar o resentemento que é o caldo de
cultivo da violencia, como a política afirmativa de Rosi Braidotti, por
exemplo. E todo esto baixo o medo de sabérmonos nunha terra vizosa de vinganza
subterránea, inagotable, insaciable de exabruptos, segundo recoñecía Nietzsche
na súa Xenealoxía da moral.
 |
José Manuel Sanchez Ron
|
No caso español, e seguindo coa análise do
declive no interese polo pasado, non hai que esquecer as desastrosas
consecuencias que tivo o expolio científico provocado polo exilio, como
recoñece José Manuel Sanchez Ron no seu derradeiro libro El país de los sueños perdidos. Perdemos non só o mellor do noso
acervo intelectual por mor do exilio, senón que seguimos sufrindo unha masiva
fuga de cerebros pola nosa desatención á ciencia e á cultura en xeral. Tamén
habería que apuntar a deliberada marxinación do estudo da historia recente de
España nas aulas e a ausencia de debate como consecuencia directa do medo
constante a desatar vellas xenreiras que, sen dúbida, persistiron precisamente
pola ausencia de explicación e de investigación sobre o pernicioso tabú da
reconciliación nacional. Un círculo vicioso que non desaparecerá
milagrosamente, senón coa comprensión, intelectualmente falando, dos fenómenos
históricos.
Neste contexto, A idade da ira é de interese porque aporta a visión dun
investigador formado en contextos culturais tan diferentes como a India e
Estados Unidos. O abundante e solvente corpus bibliográfico fai que sexa un
libro de varios usos, porque cada capítulo é un convite a unha reflexión
continua sobre os innúmeros extremismos que configuran unha paisaxe mundial de
desigualdade, radicalización política, fanatismos relixiosos, competitividade
extrema, individualismo a ultranza, violencia de xénero, xenofobia,
ataque ao medio ambiente,
terrorismo, etc. Elementos, todos eles, que configuran un estado de ira
xeneralizada para cuxa explicación propón o autor una revisión histórica que
pasa por cuestionar os piares nos que se sustenta a superioridade intelectual
de Europa como paladín do progreso que ten que guiar ao resto do mundo. Unha
crítica, outra máis, ao eurocentrismo, ou á versión única da explicación do
mundo que impón un Occidente que agora mesmo, en decembro de 2020 semella un
xigante a punto de se derrubar. Unha crítica
que segue sendo necesaria precisamente para non deixar perder o patrimonio de
ideas que deron pulo á ciencia e a xeitos de organización social que, aínda que
eivados hoxendía pola insaciabilidade do capital, son a garantía que temos
nesta parte do mundo de acadar posibilidades de futuros dignos. Pero á forza
ten que ser un discurso apracible e inclusivo, aínda que poida parecer un
oxímoron. Precisamos outras visións, precisamos respectar outros mitos e
culturas. Porque seguramente todas conteñen explicacións de conflictos que son
comúns ao xénero humano.
 |
Minna Salami
|
Minna Salami, no seu recente libro "O outro da montaña. Así verías o mundo se non cho contase”, contén moitas reflexións aparentemente sinxelas e que
son o cerne de violencias que se levan producindo en todo o mundo dende
milenios.
Mishra, en todo o libro, plantexa a
mesma preguntas: ¿onde reside a explicación
de tanta barbarie? ¿cal é a orixe desta ira que non cesa e que nos mantén nun
estado continuo de medo e perplexidade, e cuxa intensidade ameaza con
perpetuarse?. Unha das claves estaría no resentimento, un estado emocional
tóxico e global que afecta a unha cidadanía que xa ten sufrido por demasiado
tempo a frustración nas súas esperanzas de acadar as metas que aseguraba a
política supostamente máis respectuosa co ser humano nacida coa Ilustración.
O resentimento global de hoxe produce os
mesmos monstros que os da primeira onda de globalización de finais do XIX. A política de retórica e xestos extravagantes,
di o autor, é a mesma hoxendía que a de aquel poeta italiano de comezos do
pasado século, o inventor do saúdo nazi, Gabriele D´Annuncio, cando ocupa a cidade
de Fiume. A política xenófoba actual é a mesma que levou a cidadáns franceses a
masacrar a traballadores inmigrantes italianos en 1893, ou a que
xusfiticou o supremacismo de Estados Unidos contra os chineses, ou a de Austria-Hungría
cando fixeron dos xudeos o chivo expiatorio por antonomasia. O terrorismo
actual tería moito máis que ver cunha crise global do capitalismo que co
trillado paradigma do choque de civilizacións, un
mantra que só pola súa extrema simpleza é tan doadamente asimilable polo conxunto
dunha poboación moi poco preparada para a autocrítica. Hoxe, coma en 1916, vivimos nunha atmósfera
densa e velenosa de sospeita, cobiza e pánico mundiais (R. Tagore). A ultradereita en expansión en Europa e Estados Unidos non
ten unha visión moi diferente da que presentaba o Manifiesto futurista de
Filippo Marinetti, admirador de D´Annunzio, cando dicía: queremos glorificar la guerra -única higiene del
mundo-, el militarismo, el patriotismo, el ademán destructor de los
anarquistas, las bellas ideas por las cuales se muere y el desprecio a la
mujer. Queremos destruir los museos, las bibliotecas, las academias e todo tipo.
A recente violencia
salvaxe semella, en palabras de Mishra a
máis longa e estraña das guerras mundiais: unha guerra que semella, pola súa
ubicuidade, unha guerra civil global. E, acaso non estamos hoxe, no medio
desta pandemia, padecendo unha situación de guerra global?
Para Mishra hai certezas que non podemos desbotar.
Unha delas é que a sobreactuación das potencias mundiais, encabezadas por Estados
Unidos, falando sen parar da superioridade dos valores propios, non van a
aportar solución, senón máis resentimento, e polo tanto máis violencia. O
movemento Black Lives Matter que ten lugar nos Estados Unidos e noutras
moitas partes do mundo como consecuencia do racismo, non deixa lugar a dúbidas
sobre unha posible situación de non retorno no que á tolerancia da violencia
institucionalizada se refire.
Non hai dúbida de que a sociedade
comercial universal de individuos racionais que procuran o seu propio interese, defendida orixinariamente no século XVIII, por pensadores da Ilustración como
Montesquieu, Adam Smith, Voltaire e Kant, non nos trouxo a prometida civilización
universal coa súa harmoniosa mestura de sufraxio universal, oportunidades
educativas, crecemento económico sostido, iniciativa privada e progreso
persoal.
 |
Hanna Arendt
|
Ademais, a globalización, segundo Mishra,
ao debilitar anteriores modelos de autoridade, xerou novos e imprevisibles actores
internacionais, xestando un status xa prognosticado en 1968 por Hanna Arendt
cando advertía que por primeira vez na historia, semellaba que todos os pobos
da terra tiñan un presente común. Non son profecías as advertencias de Arendt, son reflexións produto dun rigoroso pensamento que pode achegar conclusións tan
acaídas logo dunha atenta análise dos feitos. Grazas á pandemia, temos a
posibilidade de experimentar verdadeiramente o que é ese presente común, así
que a atención á filosofía anterior á “postverdade”, ou sexa, á mentira,
preséntasenos como unha necesidade vital.
Segundo Mishra, as bondades dun mundo
interdependente e globalizado, pola contra, sí que teñen sido empregadas polos
individuos do Daesh e os demagogos e líderes autoritarios de todas as cores, nun
contexto de políticas reactivas antidemocráticas en Francia, Estados Unidos e
Reino Unido, pero tamén en Tailandia, Filipinas, India ou Israel. E ante este
mundo de imaxes nos medios de comunicación de irados políticos insultando aos outros,
principalmente aos inmigrantes, pero tamén menospreciando os dereitos da muller
e das confesións e culturas subalternas, provoca unha caída no umbral de
atrocidades permitidas que teñen a consecuencia directa de aumentar por todas
partes o resentimento que será o xérmolo dos novos e repetitivos ciclos de
violencia, e sobre todo seguirá xerando confianza en líderes autoritarios e sen
escrúpulos.
A estas alturas resulta evidente que o
enfrentamento Islam-Occidente non explica a violencia actual, polo que deberiamos abandonar xa esta
obsesión e centrármonos nas causas desa ira global que transcende fronteiras nacionais, relixiosas e raciais.
É evidente que a global desigualdade na
distribución da riqueza ten erguido muros humillantes e que as comunicación
dixitais, que nos achegan a todos, aumentan a capacidade de establecer
comparacións envexosas nun ambiente de “solidariedade negativa”, expresión que
Hanna Arendt emprega con precisión para definir unha realidade cada vez máis
claustrofóbica. Arendt atopa que a orixe dos totalitarismos está directamente
vinculada cunha solidariedade negativa que emerxe como consecuencia dunha
experiencia de fracaso, tanto individual como colectiva. Unha sociedade masa na
que este vocábulo aplícase só cando nos estamos a referir a persoas que, ben
polo seu puro número ou ben pola súa indiferencia, ou ámbalas dúas cousas a un
tempo, non poden ser integrados en ningunha organización baseada no ben común.
 |
Max Scheler
|
Hai que ter en conta, ademáis que, no
pasado, as situacións de crise e desigualdade extrema eran amortiguadas por
institucións como a familia, a comunidade ou o estado, hoxe moito menos
activas. De xeito que temos que prestar atención ás proféticas reflexións da
filósofa cando advirte dun futuro marcado por un espantoso odio mutuo e unha
irritabilidade universal de todos contra os demais. Non está de máis, baixo o
meu punto de vista, atender ao xa esquecido filósofo Max Scheler, sobre todo
nas súas aportacións relativas á fenomenoloxía do resentimento e á súa
reflexión sobre a conexión que procura o amor como raíz do espíritu persoal e
da comunidade de persoal, porque só á luz do amor aparécesenos a faciana do
outro que non somos nós na súa cara máis nobre.
Deseño: Soulbande / MVG
Instalación:
Por motivos Covid 19, non
haberá instalación.
Organización: Biblioteca de Torrecedeira.
